ئىسلامىي ئاتالغۇلار(5)

ئوبشىن سودىلىرى (عقود الخيارات / Option contracts): بۇ بىر توختام بولۇپ، بۇ توختام بويىچە كىشى مەلۇم تاۋار ياكى پايچىكلارنى مەلۇم مۇددەت ئىچىدە مەلۇم باھادا سېتىۋېلىش ھەققىگە ئېرىشىدۇ. بۇ ھەقنى سېتىۋالغان كىشى بۇنىڭ ئۈچۈن پۇل تۆلەيدۇ. ئەگەر خاھلىسا شۇ مۇددەت ئىچىدە شۇ باھادا سېتىۋالىدۇ. سېتىۋالمىسا تۆلىگەن پۇلنى زىيان تارتىدۇ. بۇ شەرىئەتتە ناتوغرا بولغان سودىلارنىڭ بىرىدۇر.

ئورتودوكس مەزھىبى (Orthodox): يەنى شەرقىي رۇم چېركاۋىغا ئەگەشكۈچىلەرنىڭ مەزھىبى بولۇپ، بۇلارنىڭ قەدىمكى مەركىزى كونستانتىنوپول (بۈگۈنكى ئىستانبۇل) ئىدى. كۈنىمىزدە مەركىزى يوق بولۇپ، چېركاۋلىرى ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل ھەرىكەت قىلىدۇ. ئەگەشكۈچىلىرى دۇنيا مىقياسىدا 170 مىليون ئەتراپىدا. ئۇلارنىڭ كۆپ قىسمى رۇسىيە ۋە شەرقىي ياۋروپادا ياشايدۇ. بۇلار: «ئاتا ئىلاھ بالا ئىلاھتىن ئەۋزەل، روھۇلقۇددۇس ئاتا ئىلاھتىن كېلىپ چىققان» دەپ ئېتىقاد قىلىشىدۇ. ئاللاھ تائالا ئۇلارنىڭ بۇ دېگەنلىرىدىن پاكتۇر. قاراڭ: ناسىر ئىبنى ئابدۇللاھ ئەلقىفارىي، «الْمُوْجَزُ فِي الْأَدْيَانِ وَالْمَذَاهِبِ الْمُعَاصِرَةِ (ھازىرقى زامان دىن ۋە مەزھەبلىرى توغرىسىدا قىسقىچە بايان)»، 76 – بەت، «سۈمەيئىي نەشرىياتى». رىياد، م. 1992.

ئۇزەير (عُزَيْرٌ): «بەنى ئىسرائىلغا ئەۋەتىلگەن پەيغەمبەرلەرنىڭ بىرى» دەپ مەشھۇر بولغان بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ پەيغەمبەر ئىكەنلىكى ئىسپاتلانمىغان. توغرىسى، ئۇ بەنى ئىسرائىل ئۆلىمالىرىدىن بولۇپ، قۇرئاندا ئۇنىڭ قىسسەسى بايان قىلىنغان. بۇختىنەسسەر بەيتۇلمۇقەددەسنى خاراب قىلغاندىن كېيىن، ئۇزەير ئۇنىڭ يېنىدىن ئېشەكلىك ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ: «ئاللاھ بەيتۇلمۇقەددەس ئاھالىسىنى قانداقمۇ تىرىلدۈرەر» دېگەن. ئاللاھ ئۇزەيرنى قەبزى روھ قىلىپ، 100 يىل ئۆتكەندىن كېيىن، ئۇنى قايتا تىرىلدۈرگەن. لېكىن، يەھۇدىيلەر ئۇنى ئاللاھنىڭ ئوغلى دەپ دەۋا قىلىشقان. قاراڭ: مۇھەممەد سالىھ، «‹قۇرئان كەرىم›نىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسى»، 627 -، 628 – بەتلەر.

ئۇسۇلۇلفىقھ ئىلمى (عِلْمُ أُصُوْلِ الْفِقْهِ): ئۇسۇلۇلفىقھ لۇغەتتە «فىقھ ئىلمىنىڭ ئۇل – ئاساسلىرى، دەلىل ۋە قائىدىلىرى» دېگەن مەنىدە بولۇپ، ئىستىلاھتا: «فىقھ ئىلمىنىڭ دەلىل ۋە مەنبەلىرى بولمىش ئايەت ۋە ھەدىسلەرنى، مەلۇم بىر دەلىلنى ئىزاھلاش ۋە شۇ دەلىلدىن ھۆكۈم چىقىرىشتا مۇجتەھىد تەرىپىدىن قوللىنىلىدىغان مېتود ۋە قائىدە – پرىنسىپلارنى، شۇنداقلا ھۆكۈم چىقارغۇچى مۇجتەھىدنىڭ ئەھۋاللىرىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىم»دۇر. دېمەك، ئۇسۇلۇلفىقھ ئىلمىنىڭ نېگىزى ئايەت ۋە ھەدىسلەرنى شەرئىي ھۆكۈمگە قانداق دەلىل سۈپىتىدە كەلتۈرۈش ۋە شۇ ئايەت – ھەدىسلەردىن ھۆكۈمنىڭ قانداق چىقىرىلىشىدۇر. بۇ ئىلىمنى ئوقۇش ئارقىلىق مۇجتەھىد ئالىملارنىڭ ئىجتىھاد مېتودلىرىنى ۋە ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىدىكى قاراش ئوخشىماسلىقىنىڭ سەۋەبلىرىنى چۈشىنىپ يەتكىلى، دەلىللەرنى ئۆز جايىدا ئىشلىتىپ، ئورۇنلۇق دەلىل كەلتۈرۈش بىلەن ئورۇنسىز دەلىل كەلتۈرۈشنى ئايرىش ھەمدە ئىجتىھاد قىلىش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرگىلى بولىدۇ. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 4 – بەت.

ئۇسۇلۇددىن (أُصُوْلُ الدِّيْنِ): قاراڭ: ئەسل، كۆپلۈكى ئۇسۇل (الْأَصْلُ، الْأُصُولُ).

ئۇسۇلۇددىن ئىلمى (عِلْمُ أُصُولِ الدِّينِ): تەۋھىد ئىلمى، ئىلمى كەلام ۋە ئەقىدە ئىلىمنى كۆرسىتىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْإِسْلَامِيَّةُ الْعَامَّةُ (ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 158 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003.

ئۇسۇلىي ئالىم (الْأُصُوْلِىيُّ): ئۇسۇلۇلفىقھ ئىلمىغا چوڭقۇرلاپ چۆككەن كىشى.

ئۇكاز بازىرى (سُوقُ عُكَاظٍ): ئەرەبلەرنىڭ جاھىلىيەتتىكى مەشھۇر 3 بازىرىنىڭ بىرى بولۇپ، تائىف شەھرىنىڭ شىمالىغا 40 كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان. بۇ بازار مىلادىدىن بۇرۇنقى 501 – يىلىدا قۇرۇلغان بولۇپ، جاھىلىيەتتە ئەرەبلەرنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي تەشۋىقات مەركىزى بولغاندۇر. ئەرەبلەر ھەر يىلى زۇلقەئدە ئېيىدا بۇ بازاردا 20 كۈن ئېلىم – سېتىم قىلىپ، مۇشائىرەلىشىپ، زۇلقەئدەنىڭ ئاخىرقى 10 كۈنىنى مىجەننە بازىرىغا بېرىپ ئۆتكۈزەتتى. زۇلھەججە ئېيىنىڭ ئالدىنقى 8 كۈنىنى بولسا زىلمەجاز بازىرىدا ئۆتكۈزۈپ، ئاندىن مىناغا ھەج ئۈچۈن يۈرۈپ كېتەتتى. پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم يەتتە يىل ئۇكاز ۋە مىجەننە بازارلىرىدا ئىسلامنى تەشۋىق قىلغان. بۇ بازار ئىسلامىيەتتىن كېيىن يوقالغان.

ئۇكاز كۈنلىرى (أَيَّامُ عُكَاظٍ): ئۇكاز بازىرى بولىدىغان كۈنلەر بولۇپ، «ئۇكاز بازىرى (سُوقُ عُكَاظٍ)»: ئەرەبلەرنىڭ جاھىلىيەتتىكى مەشھۇر 3 بازىرىنىڭ بىرى ئىدى. تائىف شەھرىنىڭ شىمالىغا 40 كىلومېتىر يىراقلىققا جايلاشقان. بۇ بازار مىلادىدىن بۇرۇنقى 501 – يىلىدا قۇرۇلغان بولۇپ، جاھىلىيەتتە ئەرەبلەرنىڭ ئىجتىمائىي، سىياسىي تەشۋىقات مەركىزى بولغاندۇر. ئەرەبلەر ھەر يىلى زۇلقەئدە ئېيىدا بۇ بازاردا 20 كۈن ئېلىم – سېتىم قىلىپ، مۇشائىرەلىشىپ، زۇلقەئدەنىڭ ئاخىرقى 10 كۈنىنى مىجەننە بازىرىغا بېرىپ ئۆتكۈزەتتى. زۇلھەججە ئېيىنىڭ ئالدىنقى 8 كۈنىنى بولسا زىلمەجاز بازىرىدا ئۆتكۈزۈپ، ئاندىن مىناغا ھەج ئۈچۈن يۈرۈپ كېتەتتى. بۇ بازار ئىسلامىيەتتىن كېيىن يوقالغان.

ئۇممۇلۋەلەد (أُمُّ الْوَلَدِ): ئەرەب تىلىدا: «بالىنىڭ ئانىسى»؛ فىقھ ئىستىلاھىدا: «خوجايىنىدىن بالا تۇغقان چۆرە»دۇر. ئۇممۇلۋەلەدنى سېتىش شەرىئەتتە ئىناۋەتسىز بولۇپ، خوجايىنى ۋاپات بولسا ئازاد بولۇپ كېتىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 4/164؛ دوكتور مۇھەممەد رەۋۋاس قەلئەجىي: «مُعْجَمُ لُغَةِ الْفُقَهَاءِ (فۇقەھائلار لۇغىتى قامۇسى)»، 68 – بەت، «دارۇننەفائىس نەشرىياتى»، بېيرۇت، م. 1996.

ئۇممىي (الأُمِّيِّ): ئوقۇش ۋە يېزىشنى بىلمەيدىغان، ساۋاتسىز. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 7 – بەت.

ئۇممىيلەر (الْأُمِّيُّونَ): ئەرەبلەرنى دېمەكچى، چۈنكى ئىسلامدىن ئىلگىرى ئۇلارنىڭ يا مۇقەددەس كىتابى، يا ئىلىم – مەرىپىتى بولمىغاچقا، ئۇلار ئوقۇش – يېزىشنى بىلمەيدىغان ئانىدىن تۇغۇلما ساۋاتسىزلارغا ئوخشىتىلغان. ساماۋى كىتابى يوق باشقا مىللەتلەرمۇ ئۇممىيلەر قاتارىغا كىرىدۇ. قاراڭ: «تەفسىرۇ فەخرۇررازىي»، 7/175.

ﺋﯘﮪﯘﺩ تېغى (جَبَلُ أُحُدٍ): مەدىنە مۇنەۋۋەرەنىڭ شىمالىغا جايلاشقان، مەسجىدى نەبەۋىيدىن 5 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى قىزغۇچ تاغ بولۇپ، ھ. 3 – يىلى شەۋۋال / م. 625 – يىلى مارتتا ﭘﻪﻳﻐﻪﻣﺒﻪﺭ ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻣﻨﯩﯔ قوماندانلىقىدىكى مۇسۇلمانلار قوشۇنى بىلەن مەككە مۇشرىكلىرى قوشۇنى ئوتتۇرىدىكى ئىككىنچى جەڭ ئۇھۇد تېغىنىڭ باغرىدا يۈز بەرگەن. ﭘﻪﻳﻐﻪﻣﺒﻪﺭ ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪم ئۇھۇد ھەققىدە: «بۇ بىزنى ياخشى كۆرىدىغان، بىزمۇ ئۇنى ياخشى كۆرىدىغان تاغدۇر» ﺩﯦﮕﻪﻥ. «سەھىھۇلبۇخارىي»، 1481؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 52 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئۇھۇد غازىتى (غَزْوَةُ أُحُدٍ): ھ. 3 – يىلى شەۋۋال / م. 625 – يىلى مارتتا مەدىنەنىڭ شىمالىدا، مەسجىدى نەبەۋىيگە 5 كىلومېتىر يىراقلىقتىكى ئۇھۇد تېغى ۋادىسىدا يۈز بەرگەن مۇسۇلمانلار بىلەن مەككە مۇشرىكلىرى ئارىسىدىكى ئىككىنچى جەڭ. جەڭدە دەسلەپ مۇسۇلمانلار غەلىبە قازانغانلىقىغا قانائەت كەلتۈرۈپ، ئولجا ئېلىشقا بېرىلىپ كېتىپ، رەسۇلۇللاھنى قوغداشنى تاشلاپ تاغدىن چۈشۈپ كېتىدۇ. مۇشرىكلەر ئارقا تەرەپتىن ئايلىنىپ كېلىپ، رەسۇلۇللاھنىڭ چېدىرىغا بېسىپ كىرىپ، ئىبنى قامىئە دۇبۇلغىسىغا قىلىچ ئۇرىدۇ، نەتىجىدە يۈزى يارىلىنىدۇ. ئۇتبە ئىبنى ئەبى ۋەققاس ئاتقان بىر تاش زەربىسى بىلەن رەسۇلۇللاھنىڭ ئاستىنقى كالپۇكى يېرىلىپ، بىر چىشى سۇنىدۇ. مۇشرىكلەر رەسۇلۇللاھنىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىكىنى جاكارلىغاندىن كېيىن، مۇسۇلمان ئەسكەرلەر پاتپاراق بولۇپ كېتىدۇ ۋە رەسۇلۇللاھنىڭ تاغىسى ھەمزە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇنى ئۆز ئىچىگە ئالغان 70 ساھابە شېھىد بولۇپ، مۇسۇلمانلار يېڭىلىدۇ. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 589 – بەت.

ئۆزىگە تەمەننا قويۇش (الْعُجْبُ): ئۆزىگە تەمەننا قويۇشمۇ ئىسلام دىنى ھارام قىلغان قەلب قىلمىشلىرىنىڭ قاتارىدىندۇر. بۇ دېگەنلىك «كىشىنىڭ ئۆز نەفسى، پىكرى، كۆزقارىشى ۋە ئۆزىنىڭ شەخسىيىتىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان ھەرقانداق نەرسە بىلەن كۆرەڭلىشى»دۇر. كىشىنىڭ بۇ ھالىتى ئۆز نەفسىگە مىكروسكوپتا ياكى تېلېسكوپتا قارىغان ئادەمنىڭ ھالىتىگە ئوخشاش بولۇپ، ئۇ ئۆزىنى بەك چوڭ ياكى ھەيۋەتلىك نەرسىدەك، ئەتراپىدىكى باشقا شەيئى ۋە ئادەملەرنى بولسا ئۆز نەزەرىدە ھېچقانداق قەدر – قىممىتى يوق، دەسسەپ ئۆتۈپ كەتسىمۇ، پەرۋا قىلمىسىمۇ بولىدىغان ئەرزىمەس نەرسىلەردەك كۆرىدۇ. ئۇ ھەرقېتىم ئۆزىگە تەمەننا قويغانسېرى، شۇنچە يوغىناپ كەتكەندەك ھېس قىلىدۇ ۋە ئۆزىنى «ھەممە نەرسە»، ئەتراپىدىكى باشقا ئىنسانلارنى بولسا «ھېچنېمە» دەپ قارايدۇ. كۆپىنچە ۋاقىتتا، بۇ ئەھۋال ئىقتىدارلىق كىشىلەر ۋە سالىھ، تەقۋادار ئىنسانلاردا كۆرۈلىدۇ. ئۇلار ئۆزلىرىدىكى ئىلىم – مەرىپەت ۋە سالىھ ئەمەللەرنىڭ سەۋەبى بىلەن ئۆزلىرىگە ئۇلۇغلۇق ۋە چوڭلۇق نەزەرى بىلەن قاراپ قالىدۇ. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 464 – بەت.

ئۆزىنى ئالداش (الْغُرُورُ): «ئىنسان نەفسىنىڭ شۈبھەگە ۋە شەيتاننىڭ گوللىشىغا تايىنىپ ھاۋايى – ھەۋەسكە ماس كېلىدىغان ۋە تەبىئىتى مايىل بولىدىغان نەرسىدە بەرقارار بولۇشى»دۇر. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 474 – بەت.

ئۆشر (الْعُشْرُ): ئەرەب تىلىدا: «ئوندىن بىر (10⅟)، يەنى 10%» دېمەكتۇر. فىقھ ئىستىلاھىدا: «تېرىلغۇ زېمىن ھوسۇلىدىن ئېلىنىدىغان زاكات»تۇر. ھەدىس شەرىفتە: «يامغۇر سۈيى ۋە بۇلاقلاردىن سۇغىرىلغان ياكى سۇغارمىسىمۇ ئۆزى يىلتىزى بىلەن سۇ ئىچىدىغان زىرائەتلەرگە ئۆشر (ئوندىن بىرى) كېلىدۇ، سۇغىرىلىدىغان زىرائەتلەرگە ئۆشرنىڭ يېرىمى (يىگىرمىدىن بىرى) كېلىدۇ» دېيىلگەن. يەنە «ئىسلام دۆلىتىنىڭ چېگراسىدىن ئۆتكەن زىممىي سودىگەرلەردىن ۋە ئۇرۇش ھالىتىدىكى دۈشمەن دۆلەتلەرنىڭ سودىگەرلىرىدىن ئېلىنىدىغان باج»مۇ «ئۆشر» دەپ ئاتىلىدۇ. چۈنكى، ئىسلام خەلىفەلىرى ئۇلاردىن ئۆشر ئالغان. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 30/101؛ دوكتور مۇھەممەد رەۋۋاس قەلئەجىي: «مُعْجَمُ لُغَةِ الْفُقَهَاءِ (فۇقەھائلار لۇغىتى قامۇسى)»، 281 – بەت، «دارۇننەفائىس نەشرىياتى»، بېيرۇت، م. 1996.

ئۆمرە (الْعُمْرَةُ): ئەرەبچىدە: «زىيارەت، ئاۋات قىلىش ۋە بەرپا قىلىش» دېگەنلىك، فىقھتا: «ئىھراملىق ھالدا كەئبەئى مۇئەززەمەنى تاۋاپ قىلىپ، سافا ۋە مەرۋە ئارىسىدا سەئيى قىلىش بىلەن ئادا قىلىنىدىغان ئىبادەت» بولۇپ، ئۇنىڭغا مۇئەييەن ۋاقىت بېكىتىلمىگەن. شۇڭا، ھەج كۈنلىرى (ئەرافات كۈنى ۋە ئۇندىن كېيىنكى تۆت كۈن) دىن باشقا كۈنلەردە يىل بويى ئادا قىلىشقا بولىدۇ. ھەنەفىي ۋە مالىكىيلەردە مۆتىۋەر قاراش «ئۆمرىدە بىر قېتىم ئۆمرە قىلىش سۈننەتى مۇئەككەدە» دېسە، شافىئىي ۋە ھەنبەلىيلەرنىڭ قارىشىدا «ئۆمرىدە بىر قېتىم ئۆمرە قىلىش پەرز»دۇر. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْفِقْهِيَّةُ الْكُوَيتِيَّةُ (كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 30/314 – 319؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «تۈركىيە دىيانەت ۋەقفى ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى»، (تۈركچە) 42/150 – 153، ئىستانبۇل، م. 2012.

ۋاجىب (الْوَاجِبُ): كۆپچىلىك ئالىملارنىڭ نەزەرىدە ھەجدىن باشقا ئىبادەتلەردە ۋاجىب بىلەن پەرزنىڭ پەرقى يوقتۇر. ھەنەفىي مەزھەب پەرز بىلەن ۋاجىبنى پەرقلەندۈرۈپ: «پەرز پەقەت كەسكىن، ئېنىق، ‹مۇتەۋاتىر› دەرىجىسىگە يەتكەن دەلىللەر بىلەنلا ئىسپاتلىنىدۇ. ۋاجىب بولسا كەسكىن، ‹مۇتەۋاتىر› دەرىجىسىگە يەتمىگەن دەلىللەر بىلەن ئىسپاتلىنىدۇ» دەيدۇ. لېكىن، بارلىق ئالىملارنىڭ نەزەرىدە ئەمەل قىلىش نۇقتىسىدىن پەرز بىلەن ۋاجىبنىڭ پەرقى يوق. چۈنكى، ھەر ئىككىسى چوقۇم ئورۇنداشنى كۆرسىتىدۇ ۋە ئۇنى ئادا قىلسا ساۋاب تاپىدۇ، ئادا قىلمىسا جازاغا ئۇچرايدۇ. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 6 – بەت.

ۋادىلقورا  (وَادِي الْقُرَى): «كەنتلەر ۋادىسى» دېگەن مەنىدە بولۇپ، مەدىنە بىلەن شام ئوتتۇرىسىدىكى تەيماﺋ بىلەن خەيبەر ئارىلىقىدىدۇر. ئۇ ۋادىدا كۆپلىگەن كەنتلەر جايلاشقان بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان. قاراڭ: ياقۇت ئەلھەمەۋىي: «(مُعْجَمُالبُلْدانِ) مۇئجەمۇل بۇلدان»، 4/338.

ۋاقىتلىق نىكاھ (النِّكَاحُ الْمُؤَقَّتُ): قاراڭ: نىكاھى مۇتئە (نِكَاحُ الْمُتْعَةِ).

ۋەئد ۋە ۋەئىد (الْوَعْدُ وَالْوَعِيْدُ): مەزكۇر ئاتالغۇ ئەرەبچىدە: «ۋەدە، ئەھد، ئاگاھلاندۇرۇش ۋە تەھدىت» مەنىلىرىنى بىلدۈرىدۇ. ئادەتتە «ۋەئد» كۆپىنچە ياخشىلىقنى ۋەدە قىلىشقا، «ۋەئىد» يامانلىقنى ۋەدە قىلىشقا ئىشلىتىلىدۇ. قىيامەت كۈنىگە «ۋەئىد كۈنى» دېيىلىدۇ. ئەقىدە ئىلمى ئىستىلاھىدا: «ۋەئد: ئاللاھ سۇبھانە ۋەتائالانىڭ شىرك كەلتۈرمەي، پەرزلەرنى ئادا قىلغان بەندىلىرىگە جەننەت ۋە ساۋاب بىلەن بەرگەن بېشارىتى بولسا، ۋەئىد: ئاللاھ سۇبھانە ۋەتائالانىڭ شىرك كەلتۈرگەن ياكى پەرزلەرنى ئادا قىلماي، ئاسىيلىق قىلغان بەندىلىرىگە قىلغان تەھدىتى»دۇر. بىر – بىرىگە چېتىلىپ كېلىدىغان بۇ ئىككى ئاتالغۇ كالامشۇناسلار بولۇپمۇ مۇئتەزىلىلەر نەزەرىدە ئەقىدە ۋە ئىلمى كالامنىڭ ئەڭ مۇھىم مەسىلىلىرىدىن بىرىگە ئايلانغان. ئەھلىسۈننەت بۇ ھەقتە كەلگەن نەسلەرنى تەتقىق قىلىپ: «ئاللاھ تائالانىڭ ئاسىي بەندىنى ئەپۇ قىلىۋېتىشى جائىز، چوڭ گۇناھلارنى سادىر قىلغان تەۋھىد ئەھلى دوزاختىن چىقىرىلىپ ئۇنىڭدا مەڭگۈ قالمايدۇ. ئاللاھ تائالا ۋەئد قىلغان ئەھلى ئىمانغا ئۇلارنىڭ ھەقلىق بولۇشى بىلەن ئەمەس، ۋەئد قىلغانلىقى ئۈچۈن ساۋاب بېرىدۇ» دەپ قارىغان بولسا، مۇئتەزىلىلەر: «ئاللاھ تائالاغا ئىتائەتمەنلەرگە ساۋاب بېرىشى، چوڭ گۇناھ قىلغانلارنى تەۋبە قىلمىغان تەقدىردە دوزاختا مەڭگۈ قالدۇرۇشى ۋاجىب بولىدۇ» دەپ قارىغان ۋە بۇنى ئۆزلىرىنىڭ بەس ئاساسىنىڭ بىرى قىلغان. قاراڭ: «ئەرەب تىلى كومىتېتى»: «ئەلمۇئجەمۇل ۋەسىت»، 2/1043؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مَوْسُوْعَةُ العَقِيدَةِ الْإِسْلَامِيَّةِ (ئىسلام ئەقىدىسى ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 1171 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2010؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 1783 -، 1784 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م2017.

ۋەسىلە (وَصِيْلَةُ): جاھىلىيەت دەۋرىدە بىراۋنىڭ ساغلىق قويى چىشى قوزىلىسا، ئۇ قوزا ئىگىسىگە تەۋە بولاتتى، ئەركەك قوزىلىسا ئاتالمىش تەڭرىلىرىگە تەۋە ئىدى. ھەم ئەركەك، ھەم چىشى قوشكېزەك قوزىلىسا، «بۇ قېرىندىشىغا يېتىشتى» دەپ ئەركىكىنى بوغۇزلىماي، ھەر ئىككىسىنى خۇدالىرىغا ئاتاپ ئەركىن قويۇپ بېرەتتى. مانا بۇنداق قويۇپ بېرىلگەن قويغا «ۋەسىلە» دېيىشەتتى. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 15 – بەت.

ۋەزىيئە (زىيىنىغا سېتىش) سودىسى (الْوَضِيعَةُ / بَيْعُ الْوَضِيْعَةِ): ئەرەب تىلىدا: «زىيان، چۈشۈرۈپ بېرىش، قويۇۋېتىش ۋە باج – سېلىق» مەنىلىرىنى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، فىقھتا: «مالنىڭ سېتىۋېلىنغان ئەسل نەرخىنىڭ خېرىدارغا بىلدۈرۈلۈشى ۋە زىيىنىغا سېتىلىشى»دۇر. يەنى خېرىدار سېتىۋالغان مېلىدا ساتقۇچىغا زىيان بولغانلىقىنى بىلىدۇ. بۇنىڭ ھۆكمى جائىزدۇر. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 44/5؛ دوكتور مۇھەممەد رەۋۋاس قەلئەجىي: «مُعْجَمُ لُغَةِ الْفُقَهَاءِ (فۇقەھائلار لۇغىتى قامۇسى)»، 476 – بەت، «دارۇننەفائىس نەشرىياتى»، بېيرۇت، م. 1996.

ۋەلاﺋ (الْوَلَاءُ): ئەرەبچىدە «يېقىنلىق، ھىمايە قىلىش، ئىگە چىقىش ۋە دوستلىشىش» دېگەن مەنىنى كۆرسىتىدۇ. فىقھ ئىستىلاھىدا: «ئىككى كىشى (ياكى ئىككى جەمەت) ئوتتۇرىدىكى نەسەب رىشتىسىدەك مەنىۋىي تۇغقاندارچىلىق رىشتىسى» بولۇپ، ئىككى سەۋەب بىلەن قولغا كېلىدۇ: بىرى، قۇل ئازاد قىلىش. بۇ ﺋﺎﺯﺍﺩ ﻗﯩﻠﻐﺎﻧﻠﯩﻖ ئىگىدارچىلىقى (وَلَاءُ الْعَتَاقَةِ) دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ سەۋەبتىن ئازاد قىلغۇچى بىلەن ئازادگەردە (ئازاد قىلىنغان قۇل) ئوتتۇرىدا مىراس، دىيەت قاتارلىق ئىشلاردا تۇغقاندارچىلىقتەك رىشتە بولىدۇ. يەنە بىرى، «مەن ئۆلسەم مەندىن مىراس ئالىسەن ۋە ماڭا ئىگىدارچىلىق قىلىسەن» دەپ بىر كىشى بىلەن تۈزگەن ئىتتىپاقداشلىق توختامى قىلغان بولسا ياكى بىر كىشى، ياكى ئۇنىڭ ئابا – ئەجدادلىرىدىن بىرى بىرەر كىشى ياكى بىرەر جەمەتنىڭ قولىدا مۇسۇلمان بولغان بولسا، بۇلار ئوتتۇرىدىكى ئىگىدارچىلىق رىشتىسى ئىتتىپاقداشلىق ئىگىدارچىلىقى (مَوْلَى الْمُوَالَاةِ) دەپ ئاتىلىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 45/120؛ دوكتور مۇھەممەد رەۋۋاس قەلئەجىي: «مُعْجَمُ لُغَةِ الْفُقَهَاءِ (فۇقەھائلار لۇغىتى قامۇسى)»، 480 – بەت، «دارۇننەفائىس نەشرىياتى»، بېيرۇت، م. 1996؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 1660 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م2017.

ۋەلىي، كۆپلۈكى ئەۋلىياﺋ (الْوَلِيُّ ج الأَوْلِيَاءُ): ئەرەبچىدە «ياردەمچى، ئىگە، دوست، ھىمايىچى ۋە يېقىن تۇغقان» دېگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ. ئەقىدە ئىلمى ئىستىلاھىدا: «تەقۋادار مۇئمىن ۋەلىي»دۇر. ئاللاھ تائالا ئەۋلىيائلارنى ﴿ئىمان ئېيتقان ۋە تەقۋادارلىق قىلغانلار﴾(10/«يۇنۇس»: 63) دەپ سۈپەتلىگەن. قۇرئان ۋە ھەدىسلەردىن شۇنداق يەكۈنلىنىدۇكى، ئاللاھنىڭ ۋەلىيسى «ئاللاھنى تونۇغان، تائىتىدە ئىزچىل، ئىبادىتىدە ئىخلاسمەن، مەئسىيەتتىن يىراق، لەززەت ۋە شەھۋەتلەرگە چۆمۈلۈشتىن ۋاز كەچكەن، ئاللاھنىڭ سۆيگىنىنى سۆيىدىغان، يامان كۆرگىنىنى يامان كۆرىدىغان، پەرز ۋە نەفلە ئىبادەتلەر بىلەن تەقۋادارلىقنى قولدىن بەرمەيدىغان مۇئمىن»دۇر. ۋەلىي يەنە ئاللاھ تائالانىڭ گۈزەل ئىسىم – سۈپەتلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئاللاھ تائالا ئۆزىنى ﴿ئاللاھ ۋەلىيدۇر﴾(42/«شۇرا»: 9) دەپ سۈپەتلىگەن. دېمەك، ئاللاھ تائالا بەندىلىرىگە نۇسرەت بەرگۈچى، ئۇلاردىن خەۋەر ئالغۇچى، ئۇلارغا يول كۆرسەتكۈچى ۋە قىيامەتتە ئۇلاردىن ھېساب ئالغۇچى، ئۇلارغا يېقىن زاتتۇر. فىقھ ئىستىلاھىدا: «قىز – ئاياللارغا نىكاھ ۋە باشقا ئىشلاردا ئاتىلىق ياكى يېقىن تۇغقاندارچىلىق، ياكى باشقا سەۋەبلەر تۈپەيلى ئىگىدارچىلىق ھوقۇقى بار كىشى»دۇر. قاراڭ: ئىبنى تەيمىييە: «پەتۋالار مەجمۇئەسى»، 11/62، «دارۇلۋەفاﺋ نەشرىياتى»، ئىسكەندەرىييە – مىسىر، م. 2005؛ قازى ئەھمەدنەكرىي: «دەستۇرۇل ئۆلەماﺋ»، 3/323؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصْطَلَحَاتِ العُلُوْمِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 1799 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م2017.

ﯞﻩﮪﻴﻰ (الْوَحْيُ): ئەرەب تىلىدا: «يېزىش، ئىشارە قىلىش، كۆڭلىگە سېلىش، نامە ۋە پىچىرلاش قاتارلىق باشقىلارغا يوللىغان ھەرقانداق نەرسە» دېگەن مەنىلەردە بولۇپ، سۈرئەت بىلەن مەخپىي ئۇقتۇرۇشنى بىلدۈرىدۇ. شەرىئەت ئىستىلاھىدا بولسا: «ئاللاھ تائالانىڭ پەيغەمبەرلىرىدىن بىرەرسىگە شەرئىي ھۆكۈم ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغان بىر ئۇقتۇرۇشنى ۋاسىتىلىك ياكى ۋاسىتىسىز بىلدۈرۈشى»دىن ئىبارەت. دېمەك، ۋەھيى رۇبۇبىيەت ئالەمىدىكىنى پەرىشتىلەر ئارقىلىق بىرەر نەبىي ياكى رەسۇلغا ئىنسانلارغا يەتكۈزۈشى ئۈچۈن تاپشۇرۇشنى كۆرسىتىدۇ. ۋەھيى دىن ۋە پەيغەمبەرلەر ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ۋە ئاساسلىق ئىش بولۇپ، ئۇنىڭسىز پەيغەمبەرلىك بولمايدۇ. شۇڭلاشقا ۋەھيىگە ئىمان كەلتۈرۈشمۇ ئاللاھ تائالا نازىل قىلغان جىمى كىتابلار ۋە سەھىپىلەرگە ئىمان كەلتۈرۈش بىلەن باغلىنىشلىقى جەھەتتىن ھەربىر مۇسۇلمانغا ۋاجىبتۇر. ئاللاھ تائالا «قۇرئان كەرىم»دە ۋەھيىنىڭ ئۈچ تۈرىگە مۇنداق ئىشارە قىلغان: ﴿ئاللاھ ھەرقانداق ئادەمگە پەقەت ۋەھيى ئارقىلىق ياكى پەردە ئارقىسىدىنلا، ياكى بىر پەيغەمبەرنى ئەۋەتىپ ئۆز ئىزنى بىلەن ئۇنىڭغا خاھلىغان ۋەھيىنى قىلىش ئارقىلىقلا سۆز قىلغان. ئاللاھ ھەقىقەتەن (مەخلۇقلارنىڭ سۈپەتلىرىدىن) ئۈستۈندۇر، ھېكمەت بىلەن ئىش قىلغۇچىدۇر﴾(42/«شۇرا»: 51) بۇلار: 1. ۋەھيى ئارقىلىق يەنى ئاللاھ تائالا پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ قەلبىگە بىرەر مەنانى ئۇنىڭ ئاللاھتىن ئىكەنلىكىدە ھېچقانداق شەكلىنىپ قالمايدىغان دەرىجىدە سالىدۇ؛ 2. پەردە ئارقىسىدىن، يەنى بىۋاسىتە سۆزلىشىش ئارقىلىق؛ 3. جىبرىل ئەلەيھىسسالامنىڭ پەيغەمبەرگە كېلىپ يەتكۈزۈشى. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْإِسْلَامِيَّةُ الْعَامَّةُ (ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 1438 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003.

ۋىتر / ۋەتر (الْوِتْرُ/ الْوَتْرُ): ئەرەب تىلىدا: «تاق، يەككە» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، فىقھ ئىستىلاھىدا: «رەكئەت سانى تاق، خۇپتەن (ۋە تەراۋىھ) بىلەن بامداتنىڭ ئارىسىدا ئەزان ۋە تەكبىرسىز ئوقۇلىدىغان كېچىلىك ناماز»دۇر. كۆپچىلىك ئالىملار «سۈننەتى مۇئەككەدە»، ئىمام ئەزەم «ۋاجىب» دەپ قارىغان بۇ ناماز تەھەججۇد ياكى قىيامۇللەيل نامازلىرىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ، ئۇنىڭ بىلەن كېچىلىك ناماز تۈگەللىنىدۇ. بۇ ناماز جۈپ رەكئەت ئوقۇلمايدىغان، بىر ياكى ئۈچ ياكى بەش ياكى ئۇنىڭدىنمۇ كۆپ تاق رەكئەت ئوقۇلىدىغان بولغاچقا شۇنداق ئاتالغان. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 27/289 – 293.

ۋىدالىشىش ھەجى / ھەججەتۇلۋەداﺋ (حَجَّةُ الْوَدَاعِ): ھىجرەتنىڭ 6 – يىلى ھەج پەرز قىلىنىپ، تۆت يىلدىن كېيىن، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ۋاپاتىدىن ئۈچ ئاي مۇقەددەم ئادا قىلغان، پەيغەمبەر بولغاندىن كېيىنكى تۇنجى ۋە ئاخىرقى ھەج ئىبادىتىدۇر. بۇ ھ. 10 / م. 632 – يىلى ئىدى. پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئاللاھنىڭ دىنىنى يەتكۈزۈشتىن ئىبارەت ئەلچىلىك ۋەزىپىسىنى تولۇق ئورۇنداپ، نۇرغۇن مۇسۇلمانلار بىلەن بىللە قىلغان بۇ ھەجىدە مۇسۇلمانلار بىلەن ۋىدالاشقانلىقى ئۈچۈن بۇ ھەج «ۋىدالىشىش ھەجى»، ئاللاھنىڭ شەرىئەتىنى سۆزىدە ۋە ئەمەلىيىتىدە تولۇق يەتكۈزۈپ بولغانلىقى ئۈچۈن «يەتكۈزۈش ھەجى (حَجَّةُ الْبَلَاغِ)» دەپ ئاتالغان. بۇ ھەجدە پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئىسلام شەرىئەتى ھەققىدە توختىلىپ نۇتۇق سۆزلىگەن ۋە مۇسۇلمانلارغا دىن ئىشلىرىدىن تەلىم بەرگەن. شۇنداقلا ئۆزىنىڭ دىننى يەتكۈزۈشتىن ئىبارەت ۋەزىپىسىنى تولۇق ئادا قىلغانلىقىغا ئاۋۋال ئاللاھنى، ئاندىن مۇسۇلمانلارنى گۇۋاھ قىلغان. شۇ جۈمە كۈنى ئەرافاتتىكى چاغدا پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە مۇنۇ ئايەت نازىل بولغان: ﴿ﺑﯜﮔﯜﻥ ﺩﯨﻨﯩﯖﻼﺭﻧﻰ ﻛﺎﻣﯩﻞ ﻗﯩﻠﺪﯨﻢ، ﺳﯩﻠﻪﺭﮔﻪ ﻧﯧﺌﻤﯩﺘﯩﻤﻨﻰ ﺗﺎﻣﺎﻣﻠﯩﺪﯨﻢ، ئىسلامنى ﺳﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﺩﯨﻨﯩﯖﻼﺭ ﺑﻮﻟﯘﺷﻘﺎ ﺭﺍﺯﻯ بولدۇم﴾(5/«مائىدە»: 3). ھەجدىن كېيىن پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئۈچ ئاي ياشىغان ۋە ئۇ ئايلاردا ھالال – ھارامغا ئالاقىدار ھۆكۈم ۋەھيى قىلىنمىغان. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْإِسْلَامِيَّةُ الْعَامَّةُ (ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 498 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003؛ «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 269 – بەت.

ئېتىكاپ (الاِعْتِكَافُ): ئەرەب تىلىدا: «بىر جايدا مۇقىم تۇرۇش، ئۆزىنى بىر جايغا قاماپ تۇرۇش» دېگەن مەنىدە. ئىسلام شەرىئەتىدە: «جامائەت نامىزى ئوقۇلىدىغان مەسجىد – جامەلەردە روزا تۇتقان ھالەتتە مۇقىم تۇرۇش»تىن ئىبارەت بولۇپ، رامازاننىڭ ئاخىرقى ئون كۈنىدە ئېتىكاپتا ئولتۇرۇش سۈننەتتۇر. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئىنسىكلوپېديەسى»، 5/206 – 208؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْإِسْلَامِيَّةُ الْعَامَّةُ (ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 174 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003.

ئىھرام باغلاش (الْإِحْرَامُ): ئەرەب تىلىدا: «ھارام / چەكلىنىش ۋە ھۆرمەت ھالىتىگە ئۆتۈش» دېگەنلىك بولۇپ، كىشى ئىھرام باغلىغاندا، ئىلگىرى ئۆزىگە ھالال بولغان بىر قىسىم نەرسىلەر ھارام بولىدۇ. شەرىئەتتە: «ھەج ياكى ئۆمرە ئىبادىتىگە كىرىشنى نىيەت قىلىپ، ‹لەببەيكە (لەببەي ئى ئاللاھ!)› دەپ توۋلاشتىن ئىبارەت»تۇر. ئىھرام باغلاش ئىھراملىق كىيىمىنى كىيىش بولماستىن، بەلكى ھەج ياكى ئۆمرەنى نىيەت قىلىشتۇر. نىيەتنىڭ ئورنى بولسا دىلدۇر. دىلدىكى نىيەت «لەببەيكە» دەپ توۋلاپ، تىل بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. ئاللاھ تائالا ئىھرام باغلاشنى ئۆزىنىڭ ئۆيى (بەيتۇللاھنى) ئۇلۇغلاش ۋە ھۆرمىتىنى قوغداش ئۈچۈن بېكىتكەن بولۇپ، ئىھرام باغلىغۇچى بۇ ئىلاھىي ھەق – ھۆرمەتلەرگە رىئايە قىلىدىغانلىقىغا بەل باغلىغان ۋە ئۇنى جاكارلىغان بولىدۇ. شۇڭا، كىشى ئىھرام باغلىغىنىدا، ئىلگىرى ئۆزىگە مۇباھ بولغان جىما قىلىش، خۇشبۇي ئىشلىتىش، كىيىم – كېچەك كىيىش ۋە ئوۋ ئوۋلاش قاتارلىق ئىشلار ھارام بولىدۇ. قاراڭ: «لىسانۇلئەرەب»، 12/119؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 2/128 – 169.

ئىجارىگە بېرىش ئارقىلىق مەبلەغ بىلەن تەمىنلەش (عَقْدُ التَّأجِيْرِ التَّمْوِيْلِيِّ / Financial Leasing): بۇ مۇئامىلە ئۇسۇلى «ئىسلام بانكىلىرى» ئېلىپ بېرىۋاتقان «ئىگە بولۇش بىلەن ئاياغلىشىدىغان ئىجارە توختىمى»غا ئوخشاپ كېتىدۇ. بۇ خىل ئىجارىگە بېرىش ئۇسۇلى بىر خىل مەبلەغ سېلىش ۋاسىتىچىلىكىدىن ئىبارەت بولۇپ، بۇنىڭدا ئىجارىگە بەرگۈچى ئىجارىگە بېرىلگەن نەرسىنىڭ ئەسل ئىگىسى ئەمەس، بەلكى ئىجارىگە بېرىلىدىغان نەرسىنى ئەسل ئىگىسىدىن سېتىۋېلىش ئۈچۈن مەبلەغ سالغۇچى بولۇپ، ئۇنى ئۆز نامىدا سېتىۋېلىپ ئىجارىگە بېرىدۇ. ئىجارىگە ئالغۇچى ئىجارىگە ئالغان نەرسىگە ئىگە بولۇشقا — شەرتلەشكەن بولغاچقا — زورلىنىدۇ. ئەمما، ئىجارىگە بېرىش ئارقىلىق مەبلەغ تەمىنلەشتە بولسا 3 ئىشتىن بىرىنى تاللاش ئىختىيارلىقى بېرىلىدۇ:

1. ئىجارىگە ئېلىنغان نەرسىگە يېڭى توختام بىلەن ئىگە بولۇش (بۇنى تاللىسا، يۇقىرىقى «ئىگە بولۇش بىلەن ئاياغلىشىدىغان ئىجارە توختىمى» بولىدۇ)؛

2. ئىجارە مۇددىتىنى ئۇزارتىش؛

3. ئىجارىگە ئالغان نەرسىنى ئىگىسىگە قايتۇرۇپ بېرىپ ئىجارە توختىمىنى ئاخىرلاشتۇرۇش ۋە ئىككى تەرەپ مۇناسىۋىتىنى بوغۇش. قاراڭ: دكتور حسين حسين شحاته: «اَلتَّأجِيْرُ التَّمْوِيْلِىُّ فِىْ ضُوْءِ الشَّرِيْعَةِ الْإِسْلَامِيَّةِ»، 4 – بەت.

ئىجتىھاد قىلىش (اَلْاِجْتِهَادُ): فىقھ ئىستىلاھتا: «مۇتلەق قۇرئان – ھەدىس ھۆكۈملىرىنىڭ لەفزى ۋە مەناسىغا ئاساسەن، مۇتلەق ھۆكۈم كەلمىگەن خۇسۇسلاردا تۈرلۈك ئالاقىدار سۆز ياكى ۋەقەدىن يوشۇرۇن مەنانى قېزىپ چىقىش مېتودلىرى بىلەن شەرئىي ھۆكۈم ھەققىدە قىياسقا ئېرىشىش يولىدىكى تىرىشچانلىق»نى كۆرسىتىدۇ. شەرئىي ھۆكۈمگە ئېرىشىش ئۈچۈن بۇ خىل تىرىشىش سالاھىيىتىنى ھازىرلىغان ئالىمغا «مۇجتەھىد (المُجْتَهِدُ)» دېيىلىدۇ. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 4 – بەت.

ئىجماﺋ (الْإِجْمَاعُ): ئەرەب تىلىدا: «بىرلىككە كېلىش، ئىتتىپاقلىشىش» دېمەكتۇر. فىقھ ۋە ئۇسۇلۇلفىقھ ئىستىلاھىدا: «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىنكى مەلۇم بىر ئەسردە ئىسلام ئۈممىتى مۇجتەھىدلىرىنىڭ مەلۇم شەرئىي مەسىلىدە بىردەك ئىتتىپاقلىشىشى»دۇر. ئۇ مەسىلىدە ھەربىر مۇجتەھىد سۆز ئارقىلىق ئېنىق ئىپادە بىلدۈرسە، «ئېنىق ياكى سۆزلۈك ئىجماﺋ (الْإِجْمَاعُ الصَّرِيحُ / الْقَوْلِيُّ)»؛ بىرەر مۇجتەھىدنىڭ بىرەر مەسىلىدە بەرگەن پەتۋاسى كەڭ تارقىلىپ، باشقا مۇجتەھىدلەر يا ئېنىق ماقۇل كەلمەي، يا قارشى چىقماي سۈكۈتتە تۇرغان بولسا، «سۈكۈتىي ئىجماﺋ (الْإِجْمَاعُ السُّكُوْتِيُّ)»؛ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ساھابە كىراملارنىڭ بىرەر شەرئىي ھۆكۈمگە بىردەك ئىتتىپاقلىشىشى «ساھابەلەر ئىجمائسى (إجْمَاعُ الصَّحَابَةِ)»؛ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئەھلى بەيتنىڭ يەنى ھەزرىتى ئەلى، فاتىمە، ھەسەن ۋە ھۈسەين رەزىيەللاھۇ ئەنھۇلارنىڭ بىرەر شەرئىي ھۆكۈمگە بىردەك ئىتتىپاقلىشىشى «ئەھلى بەيت ئىجمائسى (إجْمَاعُ أَهْلِ الْبَيْتِ)»؛ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن مەدىنە مۇنەۋۋەرە مۇجتەھىدلىرىنىڭ ھىجرىيە ئىككىنچى ئەسردە ۋە ئۇندىن بۇرۇنقى دەۋرلەردىكى ئىجمائسى «ئەھلى مەدىنە ئىجمائسى (إجْمَاعُ أَهْلِ الْمَدِينَةِ)» دەپ ئاتىلىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 2/48، 49؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصْطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 54 – 58 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىراق فەتىھلىرى (فُتُوْحَاتُ الْعِرَاقِ): ھ. 12 / م. 633 تە ھەزرىتى ئەبۇبەكرى زامانىدا باشلاپ، ھ. 16 / م. 637 دە ھەزرىتى ئۆمەر زامانىدا تاماملانغان. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 586 – بەت.

ئىزار (الْإِزَارُ): بەلنىڭ ئاستىنى پۇتقىچە تولۇق يۆگەيدىغان يوپكادەك رەخت. كۈنىمىزدە يەمەن ۋە جەنۇبىي ئاسىيا ئەللىرىدە ئەر ۋە ئاياللارغا ئورتاق كىيىم. مىئزەر (الْمِئْزَرُ) دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 22/169؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُوْمِ الشَّرْعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 126 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىزخىر / مەككە چىغى (الْإِذْخِرُ): ھىجاز تۈزلەڭلىكلىرىدە ئۆسىدىغان بىر خىل خۇشپۇراقلىق، مېۋىلىك ئۆسۈملۈك. ئۇنى ھىجازلىقلار زەرگەرلىكتە، ئۆي ۋە قەبرە ياساشتا ئىشلىتەتتى. قاراڭ: «ئۇمدەتۇلقارىي»، 8/61؛ ئەرەبچە ‹بوت› باشاقلىقلار ئائىلىسىدىكى كۆپ يىللىق، سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك. يوپۇرمىقى ئۇزۇن، ياپىلاق، گۈلى كونۇسسىمان گۈل رېتىدە، تروپىك بەلۋاغ رايونلىرىدا ئۆسىدۇ. غول ۋە يوپۇرمىقىدىن ئىزخىر مېيى ئېلىنىپ ئەتىرنىڭ خام ئەشياسى قىلىنىدۇ. قاراڭ: «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»، 1268 – بەت.

ئىسناد (الْإِسْنَادُ): «سەنەد» مەنىسىدىمۇ قوللىنىلىدىغان بولۇپ، بىر ھەدىس ياكى بىر سۆزنى تۇنجى رىۋايەت قىلغۇچى ياكى تىلغا ئالغۇچىنى ئىما قىلىش ئۈچۈن سەنەدىدە ئورۇن ئالغان راۋىيلەرنىڭ ئىسىملىرىنى بايان قىلماق، سەنەدىنى بايان قىلماقتۇر. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 6 – بەت.

ئىستىخارە (الْاِسْتِخَارَةُ): «كىشى ئىككىلەنگەن بىر ياكى بىرقانچە ئىشتىن ئەڭ خەيرلىك بولغىنىغا يول كۆرسىتىشنى ئاللاھتىن تىلەش»تۇر. ئىستىخارەنىڭ مەخسۇس دۇئاسى ۋە نامىزى بار. ئىسلام دىنى مۇسۇلمانلارغا ھەرقانداق بىر ئىشنى باشلاشتىن بۇرۇن ئىستىخارە ۋە مەسلىھەت سېلىشنى تەۋسىيە قىلغان. ھەتتا «ئىستىخارە سالغان ئالدانماس، مەسلىھەت سالغان پۇشايمان يېمەس» دېيىلگەن. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 22 – بەت.

ئىستىسقاﺋ / يامغۇر تىلەش (الْاِسْتِسْقَاءُ): ئەرەب تىلىدا: «سۇغۇرۇشنى تەلەپ قىلماق، يامغۇر ياغدۇرۇپ بېرىشنى تىلىمەك»، فىقھ ئىستىلاھىدا: «قۇرغاقچىلىق سەۋەبلىك سۇغا موھتاج بولغاندا، بەندىلەرنىڭ ئاللاھتىن يامغۇر تىلىشى»دىن ئىبارەت. ھۆكمى سۈننەتى مۇئەككەدە بولۇپ، شەھەر سىرتىدىكى مەيدانلاردا ياكى جامەلەردە ئەزان – تەكبىرسىز قىلىنىدۇ. فەقىھلەرنىڭ بەزىسى: «ئىستىسقاﺋ پەقەت دۇئا بىلەن بولىدۇ» دېگەن؛ يەنە بەزىلەر: «ناماز بىلەن بىللە دۇئا قىلىدۇ» دېگەن؛ يەنە بەزىلەر: «ناماز بىلەن دۇئا قىلىدۇ ھەمدە خۇتبە ئوقۇيدۇ» دېگەن. نامازنى ئادەتتىكى نامازدەك ئىككى رەكئەت ئوقۇسىمۇ، ھېيت نامىزىدەك ئوقۇسىمۇ بولىدۇ. كۆپلىگەن ئالىملار قۇرغاقچىلىقنىڭ مولچىلىققا ئايلىنىشىنى ئۈمىد قىلىپ: «ئىستىسقائدا كىيىمىنىڭ ئۈستىنى ئاستىغا، ئاستىنى ئۈستىگە ياكى ئىچىنى تېشىغا، تېشىنى ئىچىگە ۋەياكى ئالدىنى ئارقىغا، ئارقىنى ئالدىغا قىلىپ ئۆرۈش مۇستەھەب» دېگەن. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى: «كىيىمنى قىبلىگە قاراپ دۇئا قىلغاندا ئۆرۈيدۇ» دېسە، يەنە بەزىلەر: «خۇتبىدە ئۆرۈيدۇ» دېگەن. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 3/304 – 317.

ئىستىسناﺋ / بۇيرۇتما سودا (الْاِسْتِصْنَاعُ): ئەرەب تىلىدا: «بىرنەرسە ياساتقۇزماق، بىرنەرسە ئىشلەشنى بۇيرۇتماق»، فىقھ ئىستىلاھىدا: «بىرەر ھۈنەرۋەنگە سۈپىتى، تاپشۇرۇش مۇددىتى ۋە باھاسى ئېنىق قىلىپ بىرەر نەرسە ياساپ بېرىش ھەققىدە بېرىلگەن تاپشۇرۇق سودىسى»دىن ئىبارەت. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 3/325؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 146 – بەت. «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىستىنبات (الْاِسْتِنْبَاطُ): ئەرەب تىلىدا: «سۇ تارتماق، يەكۈنلىمەك» دېمەكتۇر. «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»دە «دېدۇكسىيە»: ئى [ر‹لات›] ›لوگ› ئومۇمىي ھالەتتىن خۇسۇسىي ھالەتكە ئۆتۈپ مۇھاكىمە يۈرگۈزۈش؛ ئومۇمىي ھالەتتىن جۈزئىي نەتىجە چىقىرىش (يەنى ئىندۇكسىيىنىڭ ئەكسى). فىقھ ۋە ئۇسۇلۇلفىقھ ئىستىلاھىدا: «ئەگەر نەسلەردە ھۆكۈم ياكى ئىللەت بايان قىلىنمىغان بولسا ھەم ئۇلارغا ئىجمائمۇ قىلىنمىغان بولسا، ئىجتىھاد قىلىش ئارقىلىق ھۆكۈمنى ياكى ئىللەتنى يەكۈنلەپ چىقىرىش» دېمەكتۇر. بۇ قىياس قاتارلىق «ئىللەتنى بىلىش يوللىرى (مَسَالِكُ الْعِلَّةِ)»نىڭ بىرى بولۇپ، ئىللەتنى نەس ياكى ئىجماﺋ بىلەن بىلىش ئىستىنبات بولمايدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 4/111؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 158 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىستىدلالىي ئىلىم (الْعِلْمُ الاستِدْلَاليُّ / الْعِلْمُ النَّظَرِيُّ): ئەرەب تىلىدا: «پاكىت تەلەپ قىلىش، پاكىت كەلتۈرۈش» مەنىسىدىكى «ئىستىدلال» كەلىمەسىگە نىسبەت بولۇپ، مەنتىق (لوگىكا) ئىلمىدە: «ئىنسان ئەقىل ئىشلىتىش، پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە پاكىت كەلتۈرۈش ئارقىلىق تىرىشىپ قولغا كەلتۈرىدىغان ئىلىم»دۇر. مەسىلەن، ئالەمنىڭ ھادىسەلىكى، مالائىكە ۋە ئەنبىيائلارنىڭ بارلىقى، يەرشارىنىڭ قۇياش ئەتراپىدا ئايلىنىشى، جازانەنىڭ ۋە ۋاقىتلىق نىكاھنىڭ ھاراملىقى قاتارلىقلار پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە پاكىت كەلتۈرۈش ئارقىلىق مەلۇم بولىدۇ. «زۆرۈرىي ئىلىم»نى غەپلەتتە قالمىغان ھەربىر ئاقىل قولغا كەلتۈرەلەيدۇ ۋە ئۇ ئىلىم شەكلىنىش قوبۇل قىلمايدۇ، ئەمما «ئىستىدلالىي ئىلىم»نى پەقەتلا پاكىت بىلەن پىكىر يۈرگۈزۈش سالاھىيىتى بار كىشىلەرلا قولغا كەلتۈرەلەيدۇ ۋە بۇ ئىلىمدە شەكلىنىش، شەكتىن جەزمىيەتكە يۆتكىلىش ۋە ئۇنىڭدىن يېنىۋېلىش مۇمكىن بولىدۇ. بۇ ئىلىمگە ئىنسان قولاي ئېرىشمەستىن پىكىر يۈگۈزۈش، ئەقلىي ئەمگەك سەرپ قىلىش، گاھىدا ئالگېبرا تەڭلىمىلىرىدەك پىكىر يۈرگۈزىدىغان تەڭلىمىلەرنى يېشىشكە ئوخشىغان تىرىشچانلىقلارنى كۆرسىتىش بىلەن ئېرىشىدىغان بولغاچقا «نەزەرىي ئىلىم (الْعِلْمُ النَّظَرِيُّ)» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قاراڭ: باقىللانىي: «ئەلئىنساف» 1 – بەت؛ ئەبۇلبەقاﺋ ئەلكەفەۋىي: «ئەلكۇللىييات» 159 – بەت؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (شەرئىي ئىلىملەر ئاتالغۇلىرى قامۇسى)»، 1147 – بەت. «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىستىھازە (الْاسْتِحَاضَةُ): ئەرەبچە «ھەيز (الْحَيْضُ)» كەلىمەسىدىن تۈرلەنگەن ئىسىم بولۇپ، «ئايال کىشىنىڭ ئادەت (ھەيز) ياكى نىفاس كۈنلىرىدىن كېيىنمۇ داۋاملىق قانسىراپ تۇرۇشى»نى كۆرسىتىدۇ. فىقھ ئىستىلاھىدا بولسا: «ئاياللاردا ئادەت ۋاقتىدىن باشقا ۋاقىتلاردا كېسەللىكتىن ياكى (بالىياتقۇ ئاستىدىكى) مەلۇم تومۇر يېرىلغانلىقتىن قان (خۇن) كېلىش»تۇر. بۇ ھالەتتىكى ئايالغا «ئىستىھازەدار (الْمُسْتَحَاضَةُ)» دېيىلىدۇ. ئىستىھازە خۇنى ھەيز خۇنىدىن پۇراقسىزلىقى ۋە ئۇيۇشقاقلىقى بىلەن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. ھەيز خۇنى ئايال كىشى ساق – سالامەت تۇرۇپ كەلسە، ئىستىھازە خۇنى كېسەللىك ياكى بىرەر تەڭپۇڭسىزلىقتىن كېلىدۇ. ئىستىھازە خۇنىنىڭ ھۆكمى توختىماي بۇرۇن قاناش ياكى سۈيدۈك توختىماسلىق قاتارلىقلارغا ئوخشاش بولۇپ، شەرئىي ئەھكامدا ئىستىھازەدارلار ساغلام ئاياللاردىنمۇ، ھەيزدارلاردىنمۇ پەرقلىنىدۇ. شۇڭلاشقا، ئىستىھازە ناماز، روزا، تاۋاپ، قۇرئان تىلاۋىتى ۋە جىماغا توسالغۇ بولمايدۇ. لېكىن، ھەربىر نامازغا ۋاقتى كىرگەندىن كېيىن يېڭىدىن تاھارەت ئالىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئىنسىكلوپېدىيەسى»، 3/197 – 212.

ئىسرائىلىييات (الْإِسْرائِيْلِيَّاتُ): «بەنى ئىسرائىل»غا نىسبەت قىلىنغان «ئىسرائىلىييە» كەلىمەسىنىڭ كۆپلۈك ھالىتى بولۇپ، «يەھۇدىي – ناسارالار بولمىش ئەھلى كىتابنىڭ ئۆلىمالىرىدىن ياكى ئۇلارنىڭ كىتابلىرىدىن مۇسۇلمانلارنىڭ تەفسىر، تارىخ ۋە ۋەز – نەسىھەت كىتابلىرىغا نەقىل ئېلىنغان رىۋايەتلەر»دۇر. بۇ رىۋايەتلەردە بەزىبىر راست سۆزلەر بولسىمۇ، يالغان – ياۋىداق، توقۇلمىلار نۇرغۇندۇر. قاراڭ: دوكتور مۇھەممەد ئەبۇ شۇھبە: «الْإِسْرَائِيْلِيَّاتُ وَالْمَوْضُوْعَاتُ فِيْ كُتُبِ التَّفْسِيْرِ»، «سۈننەت كۇتۇبخانىسى نەشرىياتى»، 13 -، 14 – بەتلەر. قاھىرە، ھ. 1408؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﯨﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 165 – بەت، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م. 2017.

ئىسسىتقۇ (التِّوَلَة): ئاياللار ئەرلىرىنى ئۆزلىرىگە ئامراق قىلىش ئۈچۈن قىلىدىغان سېھىر. ئەھلى جاھىلىيەت «ئىسسىتقۇ ئاللاھنىڭ تەقدىر قىلغىنىدىن باشقىسىنى قىلىدۇ، تەسىر قىلىدۇ» دەپ ئېتىقاد قىلغانلىقتىن ھەدىس شەرىفتە: «ئىسسىتقۇ شىركتۇر» دېيىلگەن. قاراڭ: «ئەبۇ داۋۇد»، (3883)؛ ئىبنى مەنزۇر: «لىسانۇلئەرەب»، 11/81؛ ئىبنۇل ئەسىر: «ئەننىھايە فىي غەرىبىل ھەدىس»، 113 – بەت، «دارۇ ئىبنىل جەۋزىي نەشرىياتى»، ھ. 1421.

ئىسكەنجىۋىل (السَّكَنْجِبَيْنِ): چۈچۈمەل بىلەن شېرىن ئارىلاشما ئىچىملىك. فارسچە سىركا ئانكەبىن. سىركە بىلەن ھەسەل ئارىلاشمىسى. ھەسەل ئورنىغا ئاق شېكەر، سىركە ئورنىغا بىھى مۇرابباسى ياكى ئۈزۈم شىرنىسىگە ئوخشىغان باشقا نەرسىلەر ئارىلاشتۇرسىمۇ مۇشۇ ئىسىمدا ئاتىلىدۇ. ئىسسىقنى قايتۇرۇش رولىغا ئىگە. قاراڭ: مۇھەممەد ئىبنى ئەھمەد ئەلخارەزمىي ئەلبەلخىي: «مەفاتىيھۇل ئۇلۇم»، «دارۇل كۇتۇبىل ئىلمىييە»، بېيرۇت، 104 – بەت؛ «ئەرەب تىلى كومىتېتى»: «ئەلمۇئجەمۇل ۋەسىت»، 1/440؛ «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى»، ۋ — ي، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1998، 256 – بەت.

ئىسلام كالېندارى ياكى ھىجرىيە تەقۋىمى (التَّقْوِيمُ الْإِسْلاَمِيُّ / التَّقْوِيمُ الْهِجْرِيُّ): بىر تۈرلۈك ئاي (قەمەرىيە) تەقۋىمى بولۇپ، 12 ئاي / 354 ياكى 355 كۈن بىر يىل ھېسابلىنىدىغان، ئاينىڭ يەرشارى ئەتراپىدا ئايلىنىشىنى ئاساس قىلىدىغان تەقۋىمدۇر. بۇ تەقۋىمدە بىر ئاي 29 ياكى 30 كۈن بولىدۇ. بۇ تەقۋىم خەلىفە ئۆمەر ئىبنى خەتتاب رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ زامانىدا، ھىجرىيە 17 – يىلى، مىلادى 638 – يىلى ھەزرىتى ئەلىنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن، ئالەملەرگە رەھمەت ۋە يولباشچى قىلىنىپ ئەۋەتىلگەن ھەزرىتى مۇھەممەد سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ئىسلام دۆلىتىنى قۇرۇش ئۈچۈن ئانا يۇرتى مەككەدىن مەدىنەگە ھىجرەت قىلغان ۋاقتى (مىلادىيە 622) 1 – يىل دەپ قوبۇل قىلىنغان ۋە يولغا قويۇلغاندۇر. شۇنداقلا ھەج مەۋسىمىنىڭ ئاياغلىشىپ يېڭى بىر باسقۇچنىڭ باشلىنىشى كۆزدە تۇتۇلۇپ، مۇھەررەم يىلنىڭ بېشى قىلىپ بېكىتىلگەن. ئىددەت ساناش، زاكات بېرىش، رامازان روزىسىنى تۇتۇش، ھېيت قىلىش ۋە ھەج قىلىش قاتارلىق شەرئىي ئەھكاملارنى ئورۇنداش ۋە ئىجرا قىلىشتا ھىجرىي تەقۋىم ئاساس قىلىنىدۇ.

ئىسلامغا ئۇيغۇن دېيىلگەن زايوملار (اَلصُّكُوْكُ الْاِسْلَامِيَّةُ / Islamic instrument or Islamic bonds or Islamic Sukuk): شەرىئەتتىكى پۇل – كۈچ شېرىكچىلىكى (مۇزارەبە) قائىدىسى بويىچە، چوڭراق بىر ئىشنى ۋۇجۇدقا چىقىرىپ، ئوتتۇرا ياكى ئۇزۇن مۇددەتلىك ماڭدۇرۇش ئۈچۈن قۇرۇلغان بىر شىركەتنىڭ سەرمايىسىگە ئالاقىدار مەلۇم پىرسەنتتىكى ھەسسىدارلىقنى كۆرسىتىدىغان، ھەربىرى ئوخشاش قىممەتتىكى ھۆججەتلەردۇر. بۇ زايومنى سېتىۋالغانلار ئۇنى ئېلىپ – ساتالايدۇ. ئىگىدارچىلىقىنى ھەدىيە بېرىۋېتىش، رەنىگە قويۇش ياكى مىراس قالدۇرۇش قاتارلىق تۈرلۈك يوللار ئارقىلىق باشقىلارغا يۆتكىيەلەيدۇ. ئىسلامغا ئۇيغۇن دېيىلگەن زايوملار ھەقىقەتەن شەرئىي ئۆلچەمگە رىئايە قىلىنغان ئاساستا بازارغا سېلىنسا، ئۇنى ئېلىپ سېتىشتىكى ئۆلچەملەرگە رىئايە قىلىپ ئېلىپ – سېتىشقا بولىدۇ. ئۇنداق بولمىسا، ئەمەلىيەتتىمۇ كۆپ قىسمى ئۇنداق ئەمەس، ئۇنى سېتىۋېلىشقا بولمايدۇ. قاراڭ: «المعايير الشرعية للمؤسسات المالية الإسلامية»، «شەرئىي ئۆلچەملەر ھەيئىتى (AAOIFI)» ، المعيار الشرعي رقم 17. 467 – بەت.

ئىشارە تەفسىر ۋە قىياس تەفسىر (التَّفْسِيْرُ الإِشَارِيُّ / التَّفْسِيْرُ بِالْقِيَاسِ وَالْاِعْتِبَارِ): «ئايەتلەردىكى ئىشارەلەر ئارقىلىق ئايەتلەرنى زاھىرى بىلەن زىتلەشمەيدىغان باشقىچە مەنىدە تەفسىر قىلىش»تىن ئىبارەت. «ئىشارە تەفسىر» يەنە «سىمۋوللۇق تەفسىر»، «فەيزىي تەفسىر» ۋە «سۇفىي تەفسىر» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بىر تەرەپتىن ئېيتقاندا، ئىشارە تەفسىر قىياسقا تايىنىدىغان تەفسىر بولۇپ، ئىشارە قىلىنغان مەنا باشقا ئايەتلەرگە قىياس قىلىشتىن ئېلىنغان بولىدۇ. قىياس شەرتلىرى تولۇق تېپىلغان تەقدىردە، تەفسىر توغرا، تولۇق تېپىلمىغان تەقدىردە، تەفسىر ناتوغرا ھېسابلىنىدۇ. «سۇفىي تەفسىر»نىڭ تارىخىي جەريانى ئىككى خىل تەفسىرنى ئوتتۇرىغا چىقارغان بولۇپ، بىرى، «نەزەرىيىۋى سۇفىي تەفسىر» بولۇپ، بۇنىڭ پېشۋاسى ئىبنۇل ئەرەبىيدۇر. بۇ خىل تەفسىر ئايەتنىڭ زاھىر مەنىسىنى ئىسلام ئەقىدىسىدىن يات پەلسەپەۋىي مەناغا بۇراشتىن ئىبارەت. شۇڭا، بۇنى قۇرئاننىڭ تەفسىرى دېيىشكە بولمايدۇ. چۈنكى، بۇ يۆنىلىشتىكىلەر ئىلاھىي كالامنى تەفسىرلەشنى دالدا قىلىپ، ئازغۇن ئەقىدىلىرىنى يايماقچى بولغان. يەنە بىرى، «ئەمەلىي سۇفىي تەفسىر ياكى ئىشارە تەفسىر» بولۇپ، سۇلۇك ئەربابلىرىنىڭ ئىلھام ۋە كۆڭۈلگە ئايان بولۇشقا تايىنىپ، ئايەتلەرنى زاھىر مەناسىدىن بەكلا يىراقلارغا ئېلىپ كېتىشى سەۋەبلىك ئۇنى ئىلاھىي ئىشارە سۈپىتىدە قوبۇل قىلىشتا خاتىرجەم بولغىلى بولمايدۇ. قاراڭ: ئىمام ئىبنى تەيمىييە: «پەتۋالار مەجمۇئەسى»، 2/28 ۋە 13/241؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «الموسوعة القرآنية المتخصصَة (قۇرئان ئالاهىدە ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 282 – 284 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2002؛ ئەمر سۈبھى ئەششەرقاۋىي: «قۇرئانغا تەلپۈنگەن يۈرەك»، ئەرەبچىدىن تەرجىمە قىلغۇچى: ئابدۇرراززاق رەجەب، «ساجىيە ئىسلام تەتقىقات مەركىزى»، 100 – بەت.

ئىشراقىييە (الْإِشْرَاقِيَّةُ / ILLUMINATIONISM): «يورۇتۇش ۋە نۇر چېچىش» مەنىسىدىكى «ئىشراق» كەلىمەسىگە نىسبەت بولۇپ، شىھابۇددىن سۇھرەۋەردىي (ھ. 549 – 587 / م. 1154 – 1191) تەرىپىدىن قۇرۇلغان «شەخسىي زەۋق، ئىلھام، كۆڭۈلگە ئايان بولۇش ۋە رىيازەت قاتارلىقلارنى بىلىمنىڭ ئاساسلىق مەنبەسى» دەپ قارايدىغان مىستىكىلىق، تەسەۋۋۇف روھى سىڭگەن پەلسەپەۋىي تەلىمات.

ئىفازەت تاۋاپى (طَوَافُ الإِفَاضَةِ): ھەجدىكى پەرز تاۋاپ بولۇپ، ئەرافاتتىن قايتقاندىن كېيىن قىلىنىدىغان بولغاچقا، «ئىفازەت / قايتىش تاۋاپى» دەپ ئاتالغان. بۇ تاۋاپ يەنە «پەرز تاۋاپ، زىيارەت تاۋاپى، ئاساسىي تاۋاپ ياكى كېتىش تاۋاپى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

ئىگە بولۇش بىلەن ئاياغلىشىدىغان ئىجارە توختىمى (الْإِجَارَةُ الْمُنْتَھِيَةُ بِالتَّمْلِيْكِ / Ijarah Muntahia Bittamleek (lease to own) ): بۇ خىل توختامدا بانكا بىرەر ئۆي ياكى ماشىنىنى بىر كىشىگە مەلۇم مۇددەت ئىجارىگە بېرىدۇ. ئىجارە باھاسى ئادەتتىكى بازار باھاسىدىن سەل يۇقىرى بولۇشى مۇمكىن. لېكىن، بەلگىلەنگەن مۇددەت توشۇپ، جىمى سوممىنى تۆلەپ بولغاندا يېڭى بىر توختام بىلەن ئۇ نەرسە ئىجارىگە ئالغۇچىنىڭ مۈلكىگە ئايلىنىدۇ. بۇ سودا توختىمى «ئىسلام بانكىلىرى»دا كەڭ تارقالغان بولۇپ، مەبلەغ بىلەن تەمىنلەشتە ئاساسلىق تۈرلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. بۇ بىر قاراشقا قەرەللىك سودىغا ئوخشىسا، ئەمەلىيەتتە ئىجارە توختىمى بىلەن سودا توختىمىدىن ئىبارەت قوش توختاملىق بىر سودا بولۇش جەھەتىدىن قەرەللىك سودىدىن پەرقلىنىدۇ. دېمەك، بۇ ماھىيەتتە سودا، كۆرۈنۈشتە ئىجارىدىن ئىبارەت. «ئىسلام بانكىلىرى» ئېلىپ بېرىۋاتقان بۇ ئىجارە توختىمى جازانە بانكىلىرىدىكى ئىجارىلىك ئېلىپ – سېتىش سودىسى بىلەن ئوخشىشىپ كېتىدۇ. يەنە كېلىپ بۇ توختام ئىجارە شەرتلىرى بىلەن ئىگە بولۇش ھەقلىرىنى بىر – بىرى بىلەن قوچىۋېتىدۇ. بۇ ۋەجدىن بۇنى كۆپچىلىك ئالىملار بەزى شەرتلەرگە رىئايە قىلىنسا جائىز دېسىمۇ، بىر قىسىم ئالىملار ھارام دەپ قارىغان. ھازىرقى ئېلىپ بېرىلىۋاتقان شەكلىنى بېجىرىم بولمىغان، شۈبھىلىك سودا دېگىلى بولىدۇ. قاراڭ: دكتور دوكتور مۇھەممەد ئوسمان شەببىر: «الْمُعَامَلَاتُ الْمَالِيَّةُ الْمُعَاصِرَةُ فِي الْفِقْهِ الْإِسْلَامِيِّ (ئىسلام فىقھىسىدىكى ھازىرقى زامان پۇل مۇئامىلەلىرى)»، 321 – 326 – بەتلەر. «دارۇننەفائىس نەشرىياتى»، ئاممان، م. 2007.

ئىللەت (العِلَّةُ): ئەرەب تىلىدا: «ئەھۋالنى ئۆزگەرتكۈچى كېسەللىك ۋە سەۋەب» مەنىسىدە بولۇپ، تۈرلۈك ئىلىملەر ئىستىلاھىدا پەرقلىق قوللىنىلىدۇ. مۇھەددىسلەرنىڭ ئىستىلاھىدا: «سەھىھ كۆرۈنگەن ھەدىسنىڭ سەنەدى ياكى مەتنىدىكى سەھىھلىكىنى زىدىلەيدىغان مەخپىي سەۋەب». بەزى مۇھەددىسلەر ئىللەتنى ئاشكارا سەۋەبكىمۇ ئومۇملاشتۇرىدۇ. سەنەدتىكى ئىللەتنىڭ مىسالى، مۇدەللىسنىڭ ئەنئەنە بىلەن قىلغان رىۋايەتى ياكى مەۋقۇفنىڭ مەرفۇﺋ قىلىنىشى… قاتارلىقلار بولسا، مەتىندىكى ئىللەتنىڭ مىسالى، بىرەر كەلىمەسىنىڭ ئۆزگەرتىلىشى ياكى ئارتۇق رىۋايەت قىلىنىشى… دېگەندەك. ئۇسۇلۇلفىقھ ئىستىلاھىدا: «فىقھىي ھۆكۈمنى تونۇتقۇچى بەلگە». باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا: «ئەسل بىلەن فەرﺋ ئوتتۇرىسىدىكى ئورتاق بىر سۈپەت» بولۇپ، فەرئنىڭ ھۆكمى شۇ سۈپەت ئۈستىگە قۇرۇلىدۇ ۋە شۇ سۈپەتكە بىنائەن، ئەسلنىڭ ھۆكمى ئەسلدىن فەرئگە ھالقىپ ئۆتىدۇ. مەسىلەن، ھاراقنىڭ ھارام قىلىنىشىنىڭ ئىللىتى مەست قىلىشتۇر. پەلسەپە ئىستىلاھىدا: «بىر نەرسىنىڭ ماھىيىتىدىن تاشقىرى، ئەمما ئۇنىڭغا تەسىر كۆرسەتكۈچى» بولۇپ، ئۇ نەرسىنىڭ مەۋجۇدلۇقى ئۇنىڭغا قاراشلىق بولىدۇ. مەسىلەن، ئالەمنىڭ مەۋجۇدلۇقىنىڭ ئىللىتى ئاللاھ تائالادۇر، ئالەم ئىللەتلەنگۈچى (مَعْلُوْلٌ) دۇر. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 30/286؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مَوْسُوْعَةُ العَقِيدَةِ الْإِسْلَامِيَّةِ (ئىسلام ئەقىدىسى ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 817 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2010؛ مۇھەممەد ئۇبەيدۇللاھ ئەلئەسئەدىي: «الْمُوْجَزُ فِيْ أُصُوْلِ الْفِقْهِ مَعَ مُعْجَمِ أُصُوْلِ الْفِقْهِ»، 249 – بەت، «دارۇسسالام نەشرىياتى»، قاھىرە. م. 2021.

ئىللىييىن / ئىللىييۇن (عِلّيُّون): «ئۈستۈن، يۇقىرى جاي؛ يەتتىنچى ئاسمان؛ مۇئمىنلەرنىڭ روھلىرىنىڭ بارار جايى؛ ئىتائەتمەنلەرنىڭ نامەئى ئەئمالى ئورۇن ئالىدىغان يەر» دېگەن مەنىدىكى قۇرئان ئاتالغۇسى. قاراڭ: شەۋكانىي: « فەتھۇلقەدىر»، 7/444.

ئىلمى دىرايەت (عِلْمُ الدِّرَايَةِ): ئەرەب تىلىدا دىرايەت كەلىمەسى: «پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە چارە قىلىش ئارقىلىق تونۇماق، چۈشەنمەك ۋە بىلمەك» دېگەن مەنىدە بولۇپ، مۇھەددىسلەر ئىستىلاھىدا: «سەنەد بىلەن مەتىننىڭ ئەھۋاللىرىنى تونۇشقا ۋاسىتە بولىدىغان قانۇنلارنى بىلىش»تۇر. رىۋايەت قىلىنغان ھەدىسنى چۈشىنىش، ئۇنىڭدىن مەزمۇن ۋە ئەھكاملارنى سۈزۈپ ئېلىشمۇ مەتىننىڭ ئەھۋاللىرىنى بىلىشنىڭ جۈملىسىدىن بولۇپ، بۇ ئىلىم بىلەن ھەدىسنىڭ سەھىھلىرىنى سەھىھ ئەمەسلىرىدىن ئايرىش، ھەدىسلەردە بايان قىلىنغان ئەقىدە ۋە ئەھكاملارنى بىلىش ۋە ئۇنىڭغا ئەمەل قىلىش كۆزلىنىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «مَوْسُوْعَةُ عُلُوْمِ الْحَدِيْثِ الشَّرِيْفِ (ھەدىس شەرىف ئىلىملىرى ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 530 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003؛ ئەللامە مۇھەممەد ئىبنى مۇھەممەد ئەبۇ شۇھبە: «ئەلۋەسىت فى ئۇلۇمىلھەدىس (الوسيط في علوم ومصطلح الحديث)»، «سۈننەت كۇتۇبخانىسى نەشرىياتى»، 25 -، 26 – بەت. قاھىرە، م. 2014.

ئىلمى رىۋايەت (عِلْمُ الرِّوَايَةِ): ئەرەب تىلىدا رىۋايەت كەلىمەسى: «سۇغۇرۇش ئۈچۈن سۇ ئىزدىمەك، ئاڭلاپ سۆزلەپ بەرمەك ۋە نەقىل قىلماق» دېگەن مەنىدە بولۇپ، مۇھەددىسلەر ئىستىلاھىدا: «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە نىسبەت بېرىلگەن سۆز ياكى پېئىل، ياكى تەقرىر، ياكى جىسمانىي ۋە ئەخلاقىي سۈپەت قاتارلىقلارنى، شۇنداقلا ساھابە ۋە تابىئىنلارغا نىسبەت بېرىلگەن سۆز ياكى پېئىللارنى نەقىل قىلىشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان ئىلىم»دۇر. بۇ ئىلىم يەنە «راۋىيلەرنىڭ ئەھۋاللىرىنى، رىۋايەتنىڭ سەھىھلىك دەرىجىسىنى، شۇنداقلا مەلۇم بىر ھەدىسنىڭ سەنەدىنى، مەناسىنى ۋە ھۆكمىنى تەپسىلىي تەتقىق قىلىدىغان ئىلىم»دۇر. يۇقىرىقىلارغا ئاساسەن بۇ ئىلىم «ھەدىس ئىستىلاھاتلىرى ئىلمى (عِلْمُ مُصْطَلَحِ الْحَدِيْثِ)»، «ئۇسۇلۇلھەدىس (أُصُولُ الْحَدِيثِ)»، «ھەدىس ئىلىملىرى (عُلُومُ الْحَدِيثِ)» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «مَوْسُوْعَةُ عُلُوْمِ الْحَدِيْثِ الشَّرِيْفِ (ھەدىس شەرىف ئىلىملىرى ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 532 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003؛ ئەللامە مۇھەممەد ئىبنى مۇھەممەد ئەبۇ شۇھبە: «ئەلۋەسىت فى ئۇلۇمىلھەدىس (الوسيط في علوم ومصطلح الحديث)»، «سۈننەت كۇتۇبخانىسى نەشرىياتى»، 24 – بەت. قاھىرە، م. 2014.

ئىمام (الْإِمَامُ) ئەرەب تىلىدا: «كۆزلىنىدىغان ۋە يۈزلىنىدىغان شەيئى» دېگەن مەنىدە بولۇپ، ئىلمىي ئىستىلاھتا: «قىممىتى ئۈستۈن، پايدىسى زور؛ ئىسلاھ قىلغۇچى، تۈزىگۈچى، يېتەكلىگۈچى، يول باشلىغۇچى، رەھبەرلىك قىلغۇچى ۋە ئۈلگىلىك سالاھىيەت ئىگىسى»نى كۆرسىتىدۇ. «قۇرئان كەرىم» (2/«بەقەرە»: 124؛ 11/«ھۇد»: 17؛ 12/«يۈسۈف»: 78؛ 17/«ئىسراﺋ»: 71؛ 25/«فۇرقان»: 74؛ 28/«قەسەس»: 5) ۋە ھەدىسلەردە ئاشۇ مەنىلەردە كەلگەندۇر. مەسىلەن، «قۇرئان كەرىم» مۇسۇلمانلارنىڭ ئىمامى، پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئىماملارنىڭ ئىمامى، خەلىفە رەئىييەتنىڭ ئىمامى، قوماندان لەشكەرلەرنىڭ ئىمامى… دېيىلىدۇ. خەلىفە ياكى دۆلەت رەئىسى كاتتا ئىمام بولسا، نامازلاردا ئىقتىدا قىلىنغۇچىمۇ كىچىكرەك مەنىدىكى ئىمامدۇر. يەنە فىقھىدا مەزھەب باشچىلىرىغا «ئىمام» دېيىلسە، مۇھەددىسلەر ئىستىلاھىدا: «ئەڭ يۇقىرى مەرتىۋىدىكى ئىشەنچلىك ۋە پىشقان يېتۈك راۋىي»نى كۆرسىتىدۇ. شىئە ۋە رافىزىيلار ئېتىقادىدا بولسا: «ئىماملىقى نەسس بىلەن ئىسپاتلانغان شەرئىي ھەق ساھىبى»دۇر. قاراڭ: ئىلمىي گۇرۇپپا: «الْمَوْسُوْعَةُ الْإِسْلَامِيَّةُ الْعَامَّةُ (ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى)»، 206 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «مُعْجَمُ مُصطَلَحَاتِ العُلُومِ الشَّرعِيَّةِ (ﺷﻪﺭﺋﯩﻲ ﺋﯩﻠﯩﻤﻠﻪﺭ ﺋﺎﺗﺎﻟﻐﯘلىرى ﻗﺎﻣﯘﺳﻰ)»، 251 -، 252 – بەتلەر، «پادىشاھ ئابدۇلئەزىز ئىلىم ۋە تېخنىكا شەھەرچىسى»، رىياد، م.2017.

ئىنكۋىزىتسىيە (محاكم التفتيش / لاتىنچە: Inquisitio): كاتولىك چېركاۋىغا تەۋە بىر سوت – تەكشۈرۈش تۈزۈمى بولۇپ، باشتا ئىتالىيە، فرانسىيە ۋە ھەرقايسى ياۋروپا ئەل ۋە رايونلىرىدا 13 – ئەسىردىن تاكى 18 – 19 – ئەسىرلەرگىچە داۋام قىلغان بۇ سوتلار، ئومۇمەن پىكىر ۋە ئىدىيەسى چېركاۋنىڭكىدىن پەرقلىق بولغان خرىستىيان ئالىم، مۇتەپەككۇرلارنى ئىنسان قېلىپىدىن چىققان شەپقەتسىز جازالاشلىرى، ئىز قوغلاپ يوقىتىشلىرى بىلەن مەشھۇردۇر. ئىسپانىيە ۋە پورتۇگالىيە (ئەندەلۇس) تا قۇرۇلغان ئىنكۋىزىتسىيەلەرمۇ مۇسۇلمانلارنى خرىستىيانلىققا زورلاپ، ھەتتا خرىستىيانلاشقان مۇسۇلمان ۋە يەھۇدىيلەرنى كۆيدۈرۈپ، مال – مۈلۈكلىرىنى مۇسادىرە قىلغان. بەش ئەسىر داۋاملىشىپ 9 مىليوندىن ئارتۇق ئىنساننىڭ بېشىغا چىققان بۇ تۈزۈم فرانسىيەدە م. 1789 – يىلى، ئىسپانىيەدە بولسا م. 1835 – يىلى ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان.

ئىھيائۇ ئۇلۇمىددىن (دىن ئىلىملىرىنى ياشارتىش / إحْيَاءُ عُلُوْمِ الدِّيْنِ): ھۆججەتۇل ئىسلام ئەبۇ ھامىد ئەلغەززالىي (ھ. 450 – 505 / م. 1058 – 1111) يازغان، ئالىملارنىڭ ئالاھىدە دىققىتىنى تارتقان، ئەقىدە، فىقھ، ئەخلاق، ۋەز – نەسىھەت ۋە سۇلۇكنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مەشھۇر يىرىك ئەسەردۇر. ھ. 488 – 499 / م. 1096 – 1106 – يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا يېزىلىپ تاماملانغان بۇ ئەسەر تۆت بۆلەككە، ھەربىر بۆلىكى ئون بابقا بۆلۈنگەن بولۇپ، بىرىنچى بۆلىكىدە ئىبادەتلەر، ئىككىنچى بۆلىكىدە ئادەتلەر، ئۈچىنچى ۋە تۆتىنچى بۆلىكىدە، يەنى كىتابنىڭ ئاخىرقى يېرىمىدا، سۇلۇك ۋە ئەخلاقتىكى ئىنساننى «ھالاكەتكە تاشلايدىغان قىلمىشلار» ۋە «ھالاكەتتىن قۇتقۇزىدىغان ئەمەللەر» ھەققىدە سۆزلەنگەن. ئىبادەتلەرنىڭ سىرلىرى، ئۇنىڭدىكى روھىيەت، دىن كۆرسەتمىلىرىنى ھاياتقا تەتبىقلاش ۋە نەفسنى پاكلاش قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغانلىقى جەھەتتىن ئىسلامنى ھەر تەرەپتىن تونۇش ئۈچۈن بۇ كىتاب مۇھىم بولغىنىدەك، ئىسلام ئىلىملىرىنى ياشارتىش ۋە ئىلىمنىڭ شەنىنى كۆتۈرۈش ئۈچۈنمۇ بىباھا ئەسەردۇر. ئىمام غەززالىي شەيتاننىڭ كىشىلەرنى تىزگىنلەپ، ئازدۇرۇپ كېتىۋاتقانلىقىنى، دىننىڭ ئۆلىمالار نەزەرىدە ھۆكۈمەتنىڭ پەتۋاسىغا، تۆر تالىشىش ۋە ئۈزەڭگە سوقۇشتۇرۇشقا ئايلىنىپ قېلىۋاتقانلىقىنى كۆرگەندىن كېيىن، قەلبلەردە ئىخلاسنى ئورنىتىش ئۈچۈن، ھەر ئىشتا ئىخلاسنى ئاساس ۋە شوئار قىلىشتىن ئىبارەت سەلەف سالىھلەرنىڭ ئىدىيەسىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش مەقسىتىدە بۇ كىتابىنى يېزىپ چىققان. جەمئىيەتنى توغرا ئىسلام ئەقىدىسىگە قايتۇرۇش ئارقىلىق ئىسلاھ قىلىش ئۈچۈن، بىر ئىدېئولوگىيە چەمبىرى ياساشقا تىرىشقان. دىن ۋە ئەقىدە مەسىلىلىرى بىلەن بىرگە پسىخىكا، جەمئىيەت، ئەخلاق، سىياسەت ۋە تەربىيە تېمىلىرىدىمۇ توختالغان ۋە يەنە ئاياللار ھەققىدىمۇ توختىلىپ، ئاياللارنىڭ ھەق – ھوقۇقلىرىنى بايان قىلغان. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 646 – بەت.

ئىئلامۇل مۇۋەققىئىن (مۇفتىلارنىڭ ئالەملەرنىڭ پەرۋەردىگارىدىن يەتكۈزۈشى / إعْلَامُ الْمُوَقِّعِيْنَ عَنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ): ھەنبەلىي ئالىمى، ئىمام ئىبنى تەيمىييەنىڭ ئوقۇغۇچىسى شەمسۇددىن مۇھەممەد ئىبنى ئەبۇبەكرى ئىبنى قەييىم ئەلجەۋزىييە (ھ. 691 – 751 / م. 1292 – 1350) تەرىپىدىن ئىسلام شەرىئەت ئىدىيەسىنى مەزھەبلەر ئۈستى ياكى سەلەفىيچە ئۇسلۇب بىلەن قەلەمگە ئالغان بىر ئەسەر بولۇپ، ھەزرىتى مۇھەممەد سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە ئەگىشىش، ئۇنى سۆيۈش كېرەكلىكىنى، بۇنىڭ ئاللاھ ۋە ئاللاھنىڭ جەننەتىگە ئۇلىشىشنىڭ يېگانە يولى ئىكەنلىكىنى بايان قىلغان بىر مۇقەددىمە بىلەن باشلىنىپ، ئاندىن ئەڭ شەرەپلىك ئىلىمنىڭ تەۋھىد ئىلمى، ئەڭ پايدىلىق ئىلىمنىڭ بولسا فىقھ ئىلمى ئىكەنلىكى ۋە بۇ ئىككى ئىلىمنىڭ پەقەت ۋە پەقەت رەسۇل ئەكرەم ئەلەيھىسسالاتۇ ۋەسسالامدىن ئېلىنىدىغانلىقى بىلدۈرۈلگەن. ئەسەرنىڭ قالغان قىسمىدا كۆپرەك ھەزرىتى رەسۇلۇللاھتىن ئىلىم ئېلىشنىڭ كەيپىيات ۋە شەرتلىرى قەلەمگە ئېلىنغان. تەپسىلىيراق ئېيتقاندا، مۇئەللىف بۇ ئەسىرىدە فىقھ ۋە ئۇنىڭ مېتودلىرى، شەرىئەت كۆزلىگەن نىشانلار، شەرىئەتنىڭ ئەھكاملىرى، باسقۇچلىرى، تارىخى ۋە «شەرئىي سىياسەت»نى جەملىگەن، ئىجتىھاد، قىياس ۋە ساھابە كىراملارنىڭ بايانلىرىنىڭ شەرىئەتتىكى ئورنى توغرىسىدا ئۇزۇن توختىلىش بىلەن بىرگە، ئەقىدە، ئىبادەت، ئەخلاق، مۇئامىلىلەر، چۈش تەبىرى، ھىيلە – مىكىر، ئۆسۈم – جازانە، نىكاھ – تالاق، دەۋا – دەستۇر، سوت – مەھكىمە، ھۆكۈم – پەتۋا، ئۆرپ – ئادەت ۋە بەزى رۇخسەتلەرگە سەۋەب بولىدىغان زۆرۈرىيەتلەر ھەققىدە چوڭقۇر تەتقىقات ئېلىپ بارغان. ئومۇمەن، تۆت تومدا نەشر قىلىنغان بۇ قىممەتلىك ئەسەر شەرىئەت ساھەسىدىكى ئوقۇغۇچى ۋە تەتقىقاتچىلار، شۇنداقلا پەتۋا بەرگۈچىلەر ئۈچۈن مۇھىم ئوقۇشلۇقتۇر. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 646 – بەت.

ئىينە سودىسى ( بَيْعُ الْعِيْنَةِ / Bay’ al-einah / buy-back sale): بىر كىشىگە بىر تاۋارنى مەلۇم باھادا مەلۇم ۋاقىتقا نېسى سېتىپ، ئاندىن كېيىن ساتقۇچى ئۆزى ساتقان ھېلىقى تاۋارنى ھېلىقى سېتىۋالغۇچىدىن بۇرۇنقىدىن تۆۋەنرەك باھادا نەقد سېتىۋېلىشتىن ئىبارەت سودىدۇر. مال ساتقۇچى بۇ سودا ئارقىلىق نەقد پۇلغا دەرھال ئېرىشكەنلىكى ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان. بۇنداق شەكىلدىكى مۇئامىلە تاشقى كۆرۈنۈشتە سودىدەك كۆرۈنسىمۇ، ھەقىقەتتە ھىيلە ئىشلىتىلگەن جازانە بولغانلىقتىن ھارام قىلىنغاندۇر. پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: «ئىينە سودىسى قىلىشساڭلار، كالىنىڭ قۇيرۇقىغا ئەگىشىپ، دېھقانچىلىققا رازى بولۇپ ئولتۇرساڭلار ۋە جىھادنى تاشلاپ قويساڭلار، ئاللاھ سىلەرنىڭ بوينۇڭلارغا شۇنداق بىر خارلىقنى يۈكلەپ قويىدۇكى، تاكى دىنىڭلارغا قايتىپ كەلمىگۈچە ئۇ خارلىقنى بوينۇڭلاردىن ئېلىۋەتمەيدۇ» دېگەن. بۇمۇ ئېنىقلا مەبلەغكە ئېھتىياجى بارلارنىڭ مۇرابەھە نامىدا تۇتىدىغان يولىدۇر. قاراڭ: «المعايير الشرعية للمؤسسات المالية الإسلامية»، «شەرئىي ئۆلچەملەر ھەيئىتى (AAOIFI)»، المعيار الشرعي رقم 30. 767 – بەت؛ «ئەبۇ داۋۇد»، (3462).

يەرمۇك ئۇرۇشى (مَعْرَكَةُ الْيَرْمُوْكِ): ھ. 15 – يىلى 12 – رەجەب / م. 636 – يىلى 20 – ئاۋغۇستتا خالىد ئىبنى ۋەلىد رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ قوماندانلىقىدىكى 40 مىڭ كىشىلىك مۇسۇلمانلار قوشۇنى بىلەن ھېراكلىيۇسنىڭ ئىنىسى تېئودوروس (Theodorus) قوماندانلىقىدىكى 200 مىڭغا يېقىن ۋىزانتىيە قوشۇنى ئوتتۇرىدا ھازىرقى ئىئوردانىيەگە تەۋە «يەرمۇك دەرياسى» بويىدا يۈز بەرگەن، شامدا ۋىزانتىيە ھاكىمىيىتىنى ئاخىرلاشتۇرۇپ، شامنى مۇسۇلمانلار ھاكىمىيىتى ئاستىغا ئالغان ئىسلام تارىخىدىكى ئەڭ مەشھۇر جەڭلەرنىڭ بىرى. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 591 – بەت.

يەلەملەم / ئەلەملەم (يَلَمْلَمَ / أَلَمْلَمُ): بۇ ئەسلىدە تىھامەدىكى بىر تاغ ياكى ۋادىنىڭ ئىسمى بولۇپ، يەمەن تەرەپتىن مەككەگە كىرىدىغان ھاجىلارنىڭ مىيقات نۇقتىسىدۇر. يەلەملەم ئۇزۇنىسىغا سوزۇلغان بىر جاي بولۇپ، مەككەگە ئەڭ يېقىن ئۇچى 70 كىلومېتىر ئەتراپىدا، ئەڭ يىراق ئۇچى 130 كىلومېتىر ئەتراپىدا كېلىدۇ. قاراڭ: ئاتىق ئىبنى غەيس ئەلبىلادىي: «مُعْجَمُ مَعَالِمِ الْحِجَازِ (ھىجازدىكى مەشھۇر جايلار قامۇسى)»، 10/1862، «دارۇ مەككە نەشرىياتى»، مەككە، م. 2010؛ ئىلمىي گۇرۇپپا: «كۇۋەيت فىقھىي ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 45/290.

يەمامە ئۇرۇشى (مَعْرَكَةُ الْيَمَامَةِ): ھەزرىتى رەسۇلۇللاھنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن، خەلىپە ئەبۇبەكرى دەۋرىدە يەمامە رايونىدا ئۆزىنى پەيغەمبەر ئېلان قىلغان مۇسەيلىمەتۇلكەززابقا قارشى خالىد ئىبنى ۋەلىد قوماندانلىقىدىكى ئىسلام قوشۇنى ھ. 12 / م. 633 – يىلى (ماي – ئىيۇل) يەمامەدە ئېلىپ بارغان ئۇرۇشتۇر. ئۇرۇشتا مۇسەيلىمە ۋەھشى ئىبنى ھەرب تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلۈپ قوشۇنلىرى تارمار قىلىنغان. «يەمامە ئۇرۇشى»دا 70 دىن ئارتۇق قارىي ساھابەنىڭ شەھىد بولۇشى بىلەن، «قۇرئان كەرىم»نىڭ ئۇنتۇلۇپ كېتىلمەسلىكى ئۈچۈن كىتابلاشتۇرۇش قارار قىلىنغان. قاراڭ: «ئىسلامدىكى ھالال ۋە ھارام»، 606 – بەت.

يەمىنۇددەۋلە (يَمِينُ الدَّولَةِ): ئەرەبچە «دۆلەتنىڭ ئوڭ قول قانىتى» دېگەن مەنىدە. مەھمۇد غەزنەۋىينىڭ بۇنداق نام ئېلىشىنىڭ سەۋەبى شۇكى، ئۇ ئىسلام دىيارلىرىنىڭ شەرقتىكى قىسمىغا ھۆكۈمدارلىق قىلغان. قاراڭ: دوكتور ھەسەن پاشا: «تارىختىكى، ھۆججەتلەردىكى ۋە ئاسارە – ئەتىقىلەردىكى ئىسلامىي نام – ئاتاقلار (الْأَلْقَابُ الْإِسْلَامِيَّةُ فِي التَّارِيْخِ وَالْوَثَائِقِ وَالْآثَارِ)»، 115 – بەت.