سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم، پىچاق كېسىۋېتىش ياكى بىرنەرسە كىرىپ كېتىش ياكى جاراھەتلەرنى سىقىش ئارقىلىق قان چىقسا تاھارەت سۇنامدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھى ۋەبەرەكاتۇھۇ.
بارلىق ھەمدۇسانالار جانابىي ئاللاھقا بولسۇن، دۇرۇد ۋە سالاملار پەيغەمبىرىمىزگە، ئۇ زاتنىڭ ئائىلە – تاۋابىئاتلىرىغا، ئەسھابلىرىغا ۋە ئۇ زاتقا تاكى قىيامەتكىچە ئەگەشكەنلەرگە بولسۇن!
قان ۋە باشقا نەرسىلەر بەدەندىن چىقىپ ئاقسا ئاندىن تاھارەتنى سۇندۇرىدۇ، ئاقمىسا سۇندۇرمايدۇ.
ئىمام زۇفەر رەھمەتۇللاھى ئەلەيھى ئادەتتىكى نىجاسەت چىقىدىغان جايلارغا ئوخشىتىپ قان چىقسا ئاقمىسىمۇ تاھارەت سۇنىدۇ، دەپ قارىغان. ئازغىنە قان چىقسا تاھارەت سۇنىدۇ دېگەن قاراش مۇجاھىدتىن رىۋايەت قىلىنغاندۇر.(1)
ئاققان قاننىڭ تاھارەت سۇندۇرىدىغانلىقى ئىمام ئەبۇ ھەنىفە، ئەبۇ يۈسۈف، مۇھەممەد، ئەھمەد ئىبنى ھەنبەل ۋە ئىسھاق ئىبنى راھۇۋەيھ قاتارلىق ئىماملارنىڭ قارىشىدۇر.(2)
ئۇلار بۇ دەلىللەرگە تايانغاندۇر:
ھىشام ئاتىسى ئۇرۋەدىن رىۋايەت قىلىدۇكى، ئائىشە رەزىيەللاھۇ ئەنھا مۇنداق دېگەن: «ﺋﻪﺑﯘ ﮪﯘﺑﻪﻳﺸﻨﯩﯔ ﻗﯩﺰﻯ فاﺗﯩﻤﻪ پەيغەمبەر ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻣﻨﯩﯔ ﻳﯧﻨﯩﻐﺎ ﻛﯧﻠﯩﭗ:
— ئى ئاللاھنىڭ ئەلچىسى! ﻣﻪﻥ ئىستىھازە(3) بولۇپ پاكلىنالمايۋاتىمەن، ﻧﺎﻣﺎﺯﻧﻰ تاشلامدىم؟ — ﺩﯦﯟﯨﺪﻯ، ﺭﻩﺳﯘﻟﯘﻟﻼﮪ ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻡ:
— ﻳﺎﻕ، ﺋﯘ دېگەن ﺗﻮﻣﯘﺭﺩﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﻗﺎﻥ، ﮪﻪﻳﺰ ﺋﻪﻣﻪﺱ، ﺋﺎﺩﯨﺘﯩﯖﯩﺰ ﺑﻮﻳﯩﭽﻪ ﮪﻪﻳﺰ ﻛﻪﻟﮕﻪﻧﺪﻩ ناماز ئوقۇماڭ، ھەيز ﺋﯚﺗﯜﭖ ﻛﻪﺗﻜﻪﻧﺪﻩ، ﻗﺎﻧﻨﻰ ﻳﯘﻳﯘﯞﯦﺘﯩﭗ، (ﻏﯘسۇل ﻗﯩﻠﯩﯟﯦﺘﯩﭗ) ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﻧﺎﻣﺎﺯ ﺋﻮﻗﯘۋېرىڭ، — ﺩﯦﺪﻯ».
ﮪﯩﺸﺎﻡ دېدىكى: «ئاتام ﻳﻪﻧﻪ: ‹ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮ ﮪﻪﻳﺰﻧﯩﯔ ﯞﺍﻗﺘﻰ ﻛﻪﻟﮕﯜﭼﯩﻠﯩﻚ ﮪﻪﺭ ﻧﺎﻣﺎﺯ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺑﯩﺮ ﻗﯧﺘﯩﻢ ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺕ ﺋﯧﻠﯩﯔ› ﺩﯦﮕﻪن».(4)
بۇ ھەدىستىكى: «ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮ ﮪﻪﻳﺰﻧﯩﯔ ﯞﺍﻗﺘﻰ ﻛﻪﻟﮕﯜﭼﯩﻠﯩﻚ ﮪﻪﺭ ﻧﺎﻣﺎﺯ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺑﯩﺮ ﻗﯧﺘﯩﻢ ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺕ ﺋﯧﻠﯩﯔ» دېگەن ئىبارە ئۇرۋەنىڭ سۆزى بولماستىن، رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ سۆزى ئىكەنلىكى مۇئەييەنلىشىدۇ. ئىمام تىرمىزىي شۇنى «سەھىھ» دېگەندۇر.(5)
بۇ ھەدىسنى ھەنەفىي مەزھەب ئالىملىرى مۇنداق دەلىل قىلغان: «بۇ ھەدىس تاھارەتنىڭ سۇنۇشىغا قاننىڭ تومۇردىن چىقىشىنى سەۋەب قىلىپ كۆرسەتكەن، بەدەندىن چىققان قانلا بولىدىكەن ئۇ تومۇردىن چىقماي قالمايدۇ، چۈنكى تومۇرلار بەدەندىكى قان ئاقىدىغان جايلاردۇر».([6])^
ھەزرىتى ئائىشە رەزىيەللاھۇ ئەنھادىن رىۋايەت قىلىنىشىچە رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم مۇنداق دېگەن: «نامىزىدا قەي قىلغان ياكى بۇرنى قاناپ كەتكەن ياكى ياندۇرغان ياكى مەزى چىققان كىشى قايتىپ بېرىپ تاھارەت ئېلىپ كېلىپ گەپ – سۆز قىلماستىن نامىزىنى كەلگەن يېرىدىن داۋاملاشتۇرۇپ ئوقۇسۇن».(7)
يەنە ئائىشە رەزىيەللاھۇ ئەنھا رىۋايەت قىلىدۇكى، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم مۇنداق دېگەن: «نامازدا تۇرۇپ بىرىڭلارنىڭ تاھارىتى سۇنۇپ كەتسە بۇرنىنى تۇتقانچە نامازدىن چىقىپ كەتسۇن».(8)
ئىمام زەيلەئىي ۋە ئىمام ھافىز ئىبنى ھەجەر ئېيتىدۇ: ئابدۇللاھ ئىبنى ئۆمەر رەزىيەللاھۇ ئەنھۇمانىڭ نامازدا تۇرۇپ بۇرنى قاناپ كەتسە بېرىپ تاھارەت ئېلىپ گەپ – سۆز قىلماستىن قايتىپ نامىزىنى كەلگەن يەردىن داۋاملاشتۇرۇپ ئوقۇغانلىقى سەھىھ سابىتتۇر. بۇنى ئىمام مالىك، ئۇنىڭدىن ئىمام شافىئىي رىۋايەت قىلغان، يەنە ئىمام شافىئىي بۇ خەبەرنى باشقا بىر تەرەپتىن ھەزرىتى ئابدۇللاھ ئىبنى ئۆمەر رەزىيەللاھۇ ئەنھۇمانىڭ: «كىمكى نامازدا تۇرۇپ بۇرنى قاناپ كەتسە ياكى مەزىي كەلسە ياكى قەي قىلسا چىقىپ كېتىپ تاھارەت ئېلىپ كەلگەن يېرىدىن داۋاملاشتۇرۇپ ئوقۇيدۇ» دېگەنلىكىنى رىۋايەت قىلغان. بۇنى ئىمام ئابدۇراززاقمۇ مۇشۇنىڭغا يېقىن مەزمۇندا رىۋايەت قىلغان.
يەنە ئىمام مالىك سەئىد ئىبنى مۇسەييەبنىڭ ناماز ئوقۇۋاتقاندا بۇرنى قاناپ كەتكەندە ھەزرىتى ئۇممۇ سەلەمە رەزىيەللاھۇ ئەنھانىڭ ھۇجرىسىغا كېلىپ تاھارەت ئېلىپ قايتىپ بېرىپ نامىزىنى داۋاملاشتۇرغانلىقىنى رىۋايەت قىلغان.
يەنە ئابدۇراززاق ئەلى رەزىيەللاھۇ ئەنھۇنىڭ: «بىرىڭلاردىن بىرنەرسە سادىر بولسا ياكى بۇرنى قانىسا ياكى قەي قىلسا كېتىپ تاھارەت ئېلىپ كەلگەن يېرىدىن داۋاملاشتۇرسۇن، گەپ – سۆز قىلغان بولسا يېڭىباشتىن باشلاپ ئوقۇيدۇ، بولمىسا، بۇرۇن ئوقۇغىنى ھېساب بولىدۇ». دېگەنلىكىنى بىرقانچە يولدىن رىۋايەت قىلغان. بۇ رىۋايەتنىڭ سەنەدى «سەھىھ»تۇر.(9)
«ئەززەخىيرە» ۋە «قازىيخان پەتۋالىرى»دا: «چىشلىگەن نەرسىدە ياكى چىش چوتكىسىدا قان ئەسىرىنى كۆرگەن بولسا، قان ئاققانلىقى مەلۇم بولمىسىلا تاھارىتى سۇنمايدۇ. چىش كولىغۇچتا قان ئەسىرىنى كۆرگەن بولسىمۇ ئوخشاش» دېيىلگەن. يەنە «ئەلھاۋىي»دا كېلىشىچە: ئىبراھىم چىشلارنىڭ ئارىسىدىن چىققان قان ھەققىدە سورالغاندا: جايى مەلۇم بولۇپ ئاققان ھالەتتە بولسا، تاھارەتنى سۇندۇرىدۇ، ھەم ئۇ نىجىس بولىدۇ، قەيەردىن چىققانلىقىنى بىلمىسە تۈكۈرۈك بىلەن چىققان بولسا، قايسى كۆپ بولسا شۇ ھېساب بولىدۇ» دېگەن.(10)
ئىمام مالىك ۋە شافىئىي قاتارلىق ئالىملار ئاققان قان تاھارەتنى سۇندۇرمايدۇ، دەپ قارىغان.
ﺟﺎﺑﯩﺮ ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﺩﯨﻦ ﺭﯨﯟﺍﻳﻪﺕ ﻗﯩﻠﯩﻨﯩﺸﯩﭽﻪ، پەيغەمبەر ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ئەلەيھى ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻡ «ﺯﺍﺗﯘﺭﺭﯨﻘﺎﺋ ﻏﺎﺯىتى»دىكى ﭼﺎﻏﺪﺍ، ﺑﯩﺮ ﺋﺎﺩﻩﻣﮕﻪ(11) يا ئوقى ﺗﯧﮕﯩﭗ ﻗﺎﻥ ﻛﯚﭖ ﭼﯩﻘﯩﭗ ﻛﻪﺗﻜﻪﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، (تاھارەت يېڭىلىماستىن) ﺭﯗﻛﯘ – ﺳﻪﺟﺪﯨﺴﯩﻨﻰ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻧﺎﻣﯩﺰﯨﻨﻰ ﺩﺍﯞﺍﻣﻼﺷﺘﯘﺭﯨﯟﻩﺭﮔﻪﻥ ﺋﯩﻜﻪﻥ.(12)
پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم بۇنداق چوڭ ۋەقەدىن خەبەرسىز قېلىشى ناتايىن، ئۇنىڭغا قىلغىنىڭ توغرا بولمىدى دېگەنلىكى مەلۇم ئەمەس. خاتا قىلغان بولسا، ئەلبەتتە، ئۇنى ئاگاھلاندۇرغان بولاتتى.(13)
ئەمەلىيەتتە، ئىمام نەۋەۋىي ئېيتقاندەك: «تاھارەتنىڭ قان چىقىش، قەي قىلىش، نامازدا تۇرۇپ كۈلۈش بىلەن سۇنىدىغانلىقى ياكى سۇنمايدىغانلىقى ھەققىدە سەھىھ بىر ھەدىس يوق».(14)
قان چىقسا تاھارەت سۇنمايدۇ دېگەن قاراشتىكىلەر يەنە مۇنۇلارنى دەلىل قىلغان:
ھەﺳﻪﻥ بەسرىي: «ﻣﯘﺳﯘﻟﻤﺎﻧﻼﺭ ﻳﺎﺭﯨﺪﺍﺭ ﮪﺎﻟﻪتتىمۇ ﻧﺎﻣﺎﺯ ﺋﻮﻗﯘﭖ ﻛﻪﻟﻤﻪﻛﺘﻪ» ﺩﯦﮕﻪﻥ. ﺗﺎﯞﯗﺱ، ﻣﯘﮪﻪﻣﻤﻪﺩ ﺋﯩﺒﻨﻰ ﺋﻪﻟﻰ (باقىر)، ﺋﻪﺗﺎﺋ ﯞﻩ ﮪﯩﺠﺎﺯ ئالىملىرى: «ﻗﺎن چىققانغا ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺕ (يېڭىلاش) شەرت ئەمەس» ﺩﯦﮕﻪﻥ. ﺋﯩﺒﻨﻰ ﺋﯚﻣﻪﺭ ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﻣﺎ (ﻳﯜﺯﯨﺪﯨﻜﻰ) ﺑﯩﺮ ﺗﺎﻝ ﺩﺍﻧﯩﺨﻮﺭﻩﻛﻨﻰ سىققاندا، ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ (ئازغىنە) ﻗﺎﻥ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺕ يېڭىلىمىغان. ئىبنى ئەبى ئەۋفا ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﻣﺎ ﻗﺎﻥ ﺗﯜﻛﯜﺭﯛﭘﻤﯘ ﻧﺎﻣﯩﺰﯨﻨﻰ ﺩﺍﯞﺍﻣﻼﺷﺘﯘﺭﯗۋﻩﺭﮔﻪﻥ. ﺋﯩﺒﻨﻰ ﺋﯚﻣﻪﺭ ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﻣﺎ ﺑﯩﻠﻪﻥ ھەسەن بەسرىي ﻗﺎﻥ ﺋﺎﻟﺪﯗﺭﻏﺎﻥ ﻛﯩﺸﻰ ﺗﻮﻏﺮﯨﺴﯩﺪﺍ: «ﻗﺎﻥ ئېلىنغان ﺟﺎﻳﻨﯩﻼ ﻳﯘيۇۋﻩﺗﺴﻪ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ» ﺩﯦﮕﻪﻥ.(15)
لېكىن، بۇ رىۋايەتلەرگە ھەنەفىي مەزھەب ئالىملىرى مۇنداق جاۋاب بەرگەن:
ھەسەن بەسرىينىڭ: مۇسۇلمانلار يارىدار ھالەتتە ناماز ئوقۇپ كەلمەكتە، دېگەن سۆزى قان ئاقسا تاھارەت سۇنمايدىغانلىقىغا دەلىل بولالمايدۇ، چۈنكى يارىدار ھالەتتە دېگىنىدىن ناماز ئوقۇۋاتقان چېغىدا قان چىقىپ تۇرىدۇ، دېگەن مەزمۇن چىقمايدۇ، يارىسى بار كىشى يارا سەۋەبىدىن نامازنى تاشلىمايدۇ، بەلكى يارىسىنى بىرنەرسە بىلەن چىگىپ ياكى تېڭىپ قويۇپ ئوقۇۋېرىدۇ. شۇنداق ئەھۋالدىمۇ يارىسىدىن بىرنەرسە چىقىپ قالسا، چىقىشى بىلەن تاھارىتى سۇنۇپ كېتىدۇ. دېمەك، ھەسەن بەسرىينىڭ بۇ سۆزىنىڭ مەنىسى: قان ئاقمىغان ھالەتتە يارىسى بىلەن ناماز ئوقۇۋېرەتتى، دېگەن بولىدۇ. بۇنىڭ دەلىلى شۇكى ئىبنى ئەبى شەيبە ھەسەن بەسرىيدىن سەھىھ ئىسناد بىلەن رىۋايەت قىلىشىچە، ئۇ قان پەقەت ئاققان ئەھۋالدىلا تاھارەت سۇنىدۇ، دەپ قارىغان.(16) بۇ ھەنەفىي ئىماملارنىڭ قارىشىنىڭ دەل ئۆزى بولۇپ، قارشى قاراشتىكىلەرگە ھەنەفىي مەزھەبتىكىلەرنىڭ پاكىتىدۇر.
تاۋۇس ۋە باشقىلاردىن كەلگەن رىۋايەت قان ئېقىپ تۇرسىمۇ تاھارەت سۇنمايدۇ دېگەننى بىلدۈرمەيدۇ. شۇنداق بولغان تەقدىردىمۇ بۇنى دەلىل قىلىپ كۆرسەتكەنلەر تابىئىينىڭ ئىش – ھەرىكىتى ھۆججەت دەپ قارىمايدۇ، ئىمام ئەبۇ ھەنىفە رەھمەتۇللاھى ئەلەيھىمۇ ھۆججەت دەپ قارىمايدۇ. ئىمام ئەبى ھەنىفەدىن نەقىل قىلىنىشىچە ئۇ: «تابىئىنلارمۇ بىزگە ئوخشاش كىشىلەردۇر، يەنى بىز ئۇلارنىڭ ئىجتىھادى بويىچە ئەمەل قىلىشىمىز كېرەك ئەمەس، بەلكى بىزمۇ ئۇلارغا ئوخشاش ئىجتىھاد قىلىمىز» دېگەن.
«ﺋﯩﺒﻨﻰ ﺋﯚﻣﻪﺭ ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﻣﺎ (ﻳﯜﺯﯨﺪﯨﻜﻰ) ﺑﯩﺮ ﺗﺎﻝ ﺩﺍﻧﯩﺨﻮﺭﻩﻛﻨﻰ سىققاندا، ﺋﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ (ئازغىنە) ﻗﺎﻥ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ، ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺕ يېڭىلىمىغان» دېگەن رىۋايەت بولسا، بۇ ھەنەفىي مەزھەبتىكى ئالىملارنىڭ دەلىلىدۇر، چۈنكى ئۇلار كىتابلىرىدا سىقىپ چىقىرىلغان قان بىلەن تاھارەت سۇنمايدۇ، تاھارەت سۇنۇش چىقىرىۋېتىلگەن قان بىلەن ئەمەس، چىققان قان بىلەن بولىدۇ، دەپ مۇئەييەنلەشتۈرگەندۇر.
«ئىبنى ئەبى ئەۋفا ﺭﻩﺯﯨﻴﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻧﮭﯘﻣﺎ ﻗﺎﻥ ﺗﯜﻛﯜﺭﯛﭘﻤﯘ ﻧﺎﻣﯩﺰﯨﻨﻰ ﺩﺍﯞﺍﻣﻼﺷﺘﯘﺭﯗۋﻩﺭﮔﻪﻥ» دېگەن رىۋايەتكە كەلسەك، بۇنىڭدىمۇ قان چىقسا تاھارەت سۇنمايدىغانلىقىغا دەلىل يوق، چۈنكى چىش ئارىلىقىدىن چىققان قان تۈكۈرۈك بىلەن ئارىلاشقان ئەھۋالدا قايسى كۆپ بولسا شۇ ھېساب بولىدۇ. بۇ رىۋايەتتە راۋىي قايسىسىنىڭ كۆپلۈكى ئۈستىدە توختالمىغان.
ئىبنى ئۆمەر رەزىيەللاھۇ ئەنھۇما بىلەن ھەسەن بەسرىي قان ئالدۇرغان كىشى توغرىسىدا: «قان ئالغان جاينىلا يۇيۇۋەتسە بولىدۇ» دېگەن. بۇ رىۋايەتمۇ ھەنەفىي مەزھەب قارىشىغا تاقاشمايدۇ، چۈنكى ساھابەلەردىن ئىبنى ئابباس، ئەلى، ئابدۇللاھ ئىبنى ئەمر رەزىيەللاھۇ ئەنھۇلار قان ئالدۇرغان كىشى يۇيۇنۇشى لازىم دەپ قارىغاندۇر. ئائىشە رەزىيەللاھۇ ئەنھامۇ بۇنى رەسۇللۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمدىن ياخشى سەنەدلەر بىلەن رىۋايەت قىلغاندۇر. يەنە تېخى قان ئالدۇرغاندىكى قان چىققان قان ئەمەس، چىقىرىلغان قان بولغاچقا، بۇ ھەنەفىي قاراشقا تاقاشمايدۇ.(17)
دېمەك، دەلىل قىلىنغان ھەدىسلەر زەئىفلىكتىن ياكى سەھىھ بولسىمۇ دالالىتى ئېھتىماللىق بولغان جەھەتتىن ئالىملار ساھابەلەرنىڭ ئىش – ھەرىكىتى ۋە باشقا نىجاسەتلەرنىڭ بەدەندىن چىقىشىغا قىياس قىلىشقان. ئىمام ئەبۇ ھەنىفە قاتارلىق ئالىملار ئالدى – ئارقا ئىككى يولدىن باشقا پۈتۈن بەدەندىن چىققان ھەرقانداق نىجىس نەرسە تاھارەتنى سۇندۇرىدۇ دېسە، ئىمام شافىئىي قاتارلىق ئالىملار ئىككى يولدىن باشقا يەردىن چىققان ھەرقانداق نەرسىلەر تاھارەتنى سۇندۇرمايدۇ، دەپ قارىغان. ئىمام مالىك چىقىدىغان ئورۇننى، چىققان نەرسىنى ۋە قانداق چىقىشىنى كۆزدە تۇتقان.(18)
بۇ مەسىلىدە دەلىللەرنى سېلىشتۇرىدىغان بولساق، «قان ئاقسا تاھارەت سۇنىدۇ» دېگەن قاراش دەلىل جەھەتتىن كۈچلۈكرەك بولۇپلا قالماستىن ئېھتىيات جەھەتتىنمۇ ئالدى ئورۇندا تۇرىدۇ.
ۋەللاھۇ ئەئلەم بىسسەۋاب / ئاللاھ ئەڭ توغرىسىنى بىلگۈچىدۇر!
دوكتور ئابدۇلئەزىز رەھمەتۇللاھ
ھ. 1432، 16 – جامادىيەلئاخىر / م. 2011، 19 – ماي
«پەتىۋالار مەجمۇئەسى»، 1 – توم، 35 – نومۇرلۇق پەتۋا.
1. ئىبنى رۇشد: «بىدايەتۇل مۇجتەھىد»، 1/24؛ ئىبنۇلھۇمام: «فەتھۇلقەدىر»، 1/39.
2. نەۋەۋىي: «ئەلمەجمۇﺋ»، 2/65.
3. ئىستىھازە (الاسْتِحَاضَةُ): ئەرەبچە «ھەيز (الْحَيْضُ)» كەلىمەسىدىن تۈرلەنگەن ئىسىم بولۇپ، «ئايال کىشىنىڭ ئادەت (ھەيز) ياكى نىفاس كۈنلىرىدىن كېيىنمۇ داۋاملىق قانسىراپ تۇرۇشى»نى كۆرسىتىدۇ. فىقھ ئىستىلاھىدا بولسا: «ئاياللاردا ئادەت ۋاقتىدىن باشقا ۋاقىتلاردا كېسەللىكتىن ياكى (بالىياتقۇ ئاستىدىكى) مەلۇم تومۇر يېرىلغانلىقتىن قان (خۇن) كېلىش»تۇر. بۇ ھالەتتىكى ئايالغا «ئىستىھازەدار (الْمُسْتَحَاضَةُ)» دېيىلىدۇ. ئىستىھازە خۇنى ھەيز خۇنىدىن پۇراقسىزلىقى ۋە ئۇيۇشقاقلىقى بىلەن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ. ھەيز خۇنى ئايال كىشى ساق – سالامەت تۇرۇپ كەلسە، ئىستىھازە خۇنى كېسەللىك ياكى بىرەر تەڭپۇڭسىزلىقتىن كېلىدۇ. ئىستىھازە خۇنىنىڭ ھۆكمى توختىماي بۇرۇن قاناش ياكى سۈيدۈك توختىماسلىق قاتارلىقلارغا ئوخشاش بولۇپ، شەرئىي ئەھكامدا ئىستىھازەدارلار ساغلام ئاياللاردىنمۇ، ھەيزدارلاردىنمۇ پەرقلىنىدۇ. شۇڭلاشقا ئىستىھازە ناماز، روزا، تاۋاپ، قۇرئان تىلاۋىتى ۋە جىماغا توسالغۇ بولمايدۇ. لېكىن، ھەربىر نامازغا ۋاقتى كىرگەندىن كېيىن يېڭىدىن تاھارەت ئالىدۇ. قاراڭ: «كۇۋەيت فىقھىي ئىنسىكلوپېدىيەسى»، 3/197 – 212.
4. بىرلىككە كېلىنگەن ھەدىس: «بۇخارىي»، (228)؛ «مۇسلىم»، (333).
5. «تىرمىزىي»، (125).
6. ئىمام ئەينىي: «ئۇمدەتۇلقارىي»، 3/144.
7. «ئىبنى ماجە»، (1221). ئىمام ئەھمەد ۋە بەيھەقىي: «بۇ ھەدىس مۇرسەل» دېگەن. ئالبانىي «زەئىف» دېگەن.
8. «ئىبنى خۇزەيمە»، (1019)؛ «ئەبۇ داۋۇد»، (1114). ئالبانىي «سەھىھ» دېگەن.
9. «مالىك»، (79)؛ «ئابدۇرراززاق»، (3609). قاراڭ: ئىبنى تۈركمانىي: «ئەلجەۋھەرۇننەقىي»، 2/256؛ زەيلەئىي: «نەسبۇررايە»، 1/42؛ ھافىز ئىبنى ھەجەر: «ئەددىرايە»، 1/32.
10. ئىبراھىم ھەلەبىي: «غۇنيەتۇل مۇتەمەللىي فىي شەرھى مۇنيەتۇل مۇساللىي» 132، 133 – بەتلەر. «دار سائادەت» نەشرى، ھ. 1325. دەۋلەتى ئەلىييە ئوسمانىييە.
11. ۋاقىدىينىڭ رىۋايەت قىلىشىچە، بۇ ساھابە ئەبباد ئىبنى بىشر ئەلئەنسارىي رەزىيەللاھۇ ئەنھۇدۇر. قاراڭ: ھافىز ئىبنى ھەجەر: «فەتھۇلبارىي»، 1/253.
12. «بۇخارىي»، «كىشىنىڭ ﺋﺎﻟﺪﻯ ياكى ﻛﻪﻳﻨﯩﺪﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﻧﻪﺭﺳﯩﻼ ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺗﻨﻰ ﺳﯘﻧﺪﯗﺭﯨﺪﯗ، ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻥ ﻛﯩﺸﻰ» دېگەن باب.
13. ئىمام شەۋكانىي: «نەيلۇل ئەۋتار»، 1/237.
14. «خۇلاسەتۇل ئەھكام»، 1/144.
15. «بۇخارىي»، «كىشىنىڭ ﺋﺎﻟﺪﻯ ياكى ﻛﻪﻳﻨﯩﺪﯨﻦ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﻧﻪﺭﺳﯩﻼ ﺗﺎﮪﺎﺭﻩﺗﻨﻰ ﺳﯘﻧﺪﯗﺭﯨﺪﯗ، ﺩﻩﭖ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻥ ﻛﯩﺸﻰ» دېگەن باب.
16. «ئىبنى ئەبى شەيبە»، (1459).
17. ئىمام ئەينىي: «ئۇمدەتۇلقارىي»، 1/51 – 53.
18. ئىبنى رۇشد: «بىدايەتۇل مۇجتەھىد»، 1/34.
