ئەسەرنىڭ ئىسمى: غازات دەر مۈلكى چىن
تۈر: تارىخ، ئەدەبىيات. ئۇيغۇرلارنىڭ ۋەتىنى بولمىش شەرقىي تۈركىستاننىڭ مانجۇر/ خىتتاي قوشۇنلىرى تەرىپىدىن بېسىۋېلىنىشى ئۈستىدە توختالغان، مۇستەقىللىقى قولدىن كەتكەن شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ بېشىغا كەلگەن جەۋر – زۇلۇملارنى جانلىق تەسۋىرلەپ، زۇلۇمدىن قۇرتۇلۇش يولىنى ئېنىق كۆرسىتىپ قويغان ۋە ئىلى شەھىرىدە مىلادى 1864 – يىلى قوزغالغان شەرقىي تۈركىستان خەلق ئىنقىلابى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن، تۈركچە / چاغاتايچە مەسنەۋى ئۇسۇلىدىكى بەھرى مۇتەقارىبتا (ئارىسىدا بەھرى ھەزەجدە بىر مۇخەممەسمۇ بار) يېزىلغان نەزمىي ئەسەر.
ۋاراق سانى: 83 (166 بەت)
ئەسەرنىڭ سۈپىتى: ئەسەر تولۇق، ھەر بىر بەت 22 قۇر ئېنىق خەت بىلەن 1877 – يىلى قازان ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ باسمىخانىسىدا بېسىلغان يېگانە نۇسخىدۇر.
باشلىنىشى: ثنا للخداوندى ذو الجلال ايرور مالك الملك أنكا يوق زوال
دو عالم نينك مولكيغه مالك ايرور همه ذي نفس لارغه خالق ايرور
ئاخىرى: تارخ بر مينك ايكى يز تقسان اوجدا ايلار حسابيدا بارس يلىدا بو دفتر تماميغه يتكان. اللهم ربنا أوصلنا إلى مقاصدنا وتب علينا إنك أنت التواب الرحيم
ئەسەر ساقلانغان ئورۇنلار:
“Kitâb-ı Gazât der Mülk-i Çin” adlı eser, İstanbul Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi’nde TAEKK1528 yer numarası ve “Voyna Musulman protiv kitaytsev (Müslümanların Çinlilere Karşı Savaşı), tekst nareçiya tarançi= Kitab-ı gazat der mülk-i Çin -Telif Molla Bilal b. Molla Yusuf el-Nazım” başlığı ile kayıtlıdır. Eser, Katanov Koleksiyonu içinde yer almaktadır.
Title:
Vojna musulʹmanʺ protivʺ kitajcevʺ : tekst narečija Taranči
Part:
Vypuskʺ 1
Author:
Nazym, Bilal
Editor:
Pantusov, Nikolaj Nikolaevič
Published:
Kazanʹ : Vʺ Universitetskoj Tipografii, 1880
Extent:
7, 166 Seiten; 25 cm
Annotations:
Uigurischer Text gedruckt in Kazan, 1877
Language:
Russian
Uyghur
Online Edition:
Halle (Saale) : Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, 2020
Original Publication:
Universitäts- und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, D Fa 4456 (1)
URN:
urn:nbn:de:gbv:3:5-1192015415-1680554980-18
URI:
https://opendata.uni-halle.de//handle/1981185920/33036
http://dx.doi.org/10.25673/32846
Open Access:
Open access publication
License:
Public Domain Mark 1.0
Appears in Collections:
Drucke
https://opendata.uni-halle.de/handle/1981185920/33036
مۇئەللىفنىڭ تولۇق ئىسمى ۋە نىسبىتى: موللا بىلال نازىم ئىبنى موللا يۈسۈف غۇلجاۋىي.
«غازات دەر مۈلكى چىن»نىڭ مۇئەللىفى شائىر ئۆلىما موللا بىلال نازىم ئىبنى موللا يۈسۈف غۇلجاۋىي م 1825 – يىلى غۇلجىدا دۇنياغا كەلگەن. 14 يېشىدا شېئىر يېزىشقا باشلىغان بىلال نازىم 27 يېشىدا »غەزەلىيات» ئاتلىق لىرىك شېئىرلار توپلىمىنى 1852 – يىلى تاماملىغان ۋە بۇ شېئىرلىرى بىلەن ئەلگە تونۇلغان.
شائىر بىلال نازىم ئەسەرلىرىدە ئىجتىمائىي، سىياسىي ۋە ئەخلاقىي مەسىلىلەر ئۈستىدە توختالغان، غەزەللىرىدە قىيىنچىلىقلار، بېسىملار، زورلىنىشلار، خورلىنىشلار، تەڭسىزلىكلەر جانلىق تەسۋىرلىنىپ، زالىملارغا قارشى كۈرەشكە چاقىرىق، ھەتتا ئۇلارنى يوقىتىش ياڭراق ئاۋازدا ئىپادىلەنگەن. ئۇنىڭ ئىجادىي ئەسەرلىرىدە مۇستەقىللىق، ئەركىنلىك، ۋە ئىنسانپەرۋەرلىك ئالدىن ئورۇنغا قويۇلغان. ئۇ ۋەتەن سۆيگۈسى بىلەن كۆيۈپ، بۇ سۆيگۈ بىلەن ئۇھ تارتىپ ئولتۇرماي، ئەمەلىي كۈرەش قىلغان، جىھادقا قاتناشقان ۋە پۈتۈن ھاياتىنى دىنىغا، ۋەتىنىگە ۋە كېلەچەكتىكى ئەۋلادلارغا بېغىشلىغان ئوت يۈرەك، مۇجاھىد شائىر، ئۆلىما، مۇھاجىر، غازى زاتتۇر.
بۇ سەۋەبلىك، مۇئەللىف بۇ داستانىنى شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ خىتتاي ئىشغالىغا ۋە زۇلمىغا قارشى مىللى كۈرىشىنى مەڭگۈ ئەسلىتىش ۋە مۇستەقىللىق جىھادىدا شەھىد بولغان مۇجاھىدلارنىڭ ناملىرىنى كېيىنكى ئەۋلادلارغا يادنامە قىلىش مەقسىتىدە يېزىپ قالدۇرغان.
بۇ داستاننىڭ 163 – بېتىدە شائىر بۇ ئەسەرنى يېزىش تارىخىنى ئەبجەد ھېسابى بويىچە ھ. 1293 / م 1876 – يىل دەپ كۆرسەتسە، 166 – بېتىدە «تارىخ 1293 تە بارس يىلىدا بۇ ئەسەر تامامىغا يەتكەن» دەيدۇ.
بۇ داستان غوجائەخمەت يۇنۇس تەرىپىدىن «شىنجاڭ تەزكىرىسى»، 1995 – يىل 4 – ساندا ئۇيغۇرچە ئېلان قىلىنغان.
شائىر بىلال نازىم 1852 – يىلى يېزىپ تاماملىغان »غەزەلىيات» توپلىمى 2016 بېيتنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ، ۋاھاب راھمانوف ۋە مۇراد ھەمرايىۋلار تەرىپىدىن »بىلال نازىمى شېئىرىيىتىدىن» نامىدا ئۆزبېكچىگە ئاغدۇرۇلغان. بۇ ئاغدۇرۇلمىغا ئاساسلىنىپ، فۇندا ئاچىكگۆز ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتى سوتسىيال بىلىملەر ئىنستىتۇتىدا يۈكسەك لىسانس ئىلمىي ماقالىسىنى سۇنغان. بۇ ئەسەر يەنە ۋەتىنىمىز شەرقىي تۈركىستاندىمۇ نەشر قىلىنغان.
1882 – يىلى يېزىپ تاماملىغان خەلق قەھرىمانى «چاڭموزا (ئۇزۇن قالپاقلىق) يۈسۈپخان» داستانى شەرقشۇناس ن. نىكولاي پانتۇسوف (N. Nikolay Pantusov) تەرىپىدىن 1909 – يىلى قازاندا نەشر قىلىنغان.
موللا بىلال نازىم يەنە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەھرىمان قىزى، مىللىي مۇستەقىللىق كۈرىشىنىڭ جەڭچىسى مىللى مۇستەقىللىق كۈرىشى نەتىجىسىز ئاياغلاشقاندىن كېيىن، ئەسىرلەر قەشقەرگە سۈرگۈن قىلىنغاندىن كېيىنمۇ ئۆزىگە خورلۇقنى راۋا كۆرمەي، كۈرەش يولىدىن يانمىغان پولات ئىرادىلىك نۇزۇگۇم ھەققىدە «نوزۇگۈم» قىسسىسىنى نەسرىي يازغان. مۇئەللىف بۇ ئەسەرنى ن. نىكولاي پانتۇسوفقا بەرگەندىن كېيىن، ئۇ بۇ ئەسەرنى شائىرنىڭ باشقا ئەسەرلىرى بىلەن بىرلىكتە «تارانچى خەلق ئەدەبىياتىدىن نەمۇنەلەر» نامىدا توپلاپ، 1909 – يىلى قازاندا نەشر قىلىنغان.
موللا بىلال نازىم 1882 – يىلى يەتتەسۇنىڭ ياركەند شەھىرىگە ھىجرەت قىلغان. شائىر ئۇ يەردىمۇ ئەدەبىي پائالىيىتىدىن توختاپ قالماستىن، 1871 – يىلى ئىلى سۇلتانلىقى رۇسىيە تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغاندىن كېيىن، ئىلىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ رۇس تەۋەلىكىگە كىرىشىدىن ئېتىبارەن غەربىي تۈركىستانغا كۆچۈشىگە قەدەر ھادىسىلەرنى، شۇنداقلا ئۇيغۇرلارنىڭ ياركەند، چەلەك، تالغىر ۋە باشقا يېزا – قىشلاقلارغا كۆچكەندىن كېيىنكى ئەھۋاللىرىنى بايان قىلىپ «مۇئمىننىڭ ھىجرىتى» نامىدا بىر تارىخىي كىتاب يازغان. لېكىن بۇ ئەسەرى بىزگە يېتىپ كەلمىگەن.
موللا بىلال نازىم 1900 – يىلى قازاقىستاننىڭ ياركەنت شەھىرىدە 75 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن.
ئاللاھ ئىگەم ياتقان يېرىنى جەننەتتىن قىلغاي!
بۇ زات ئاستىدىكى ئەرەبچە تەرجىمىھالنىڭ ئىگىسىدۇر. (ئۇ تەرجىمىھالدا تەۋەللۇد ۋە ۋاپات يىلى سەل پەرقلىق)
تەۋەللۇدى: غۇلجا. ھ. 1241 / م 1825.
ۋاپاتى: قازاقىستاننىڭ ياركەنت شەھىرى. ھ. 1318 /م 1900.
***
اسم الكتاب: غازات در ملكى چىن
الفن: التاريخ، أدب. يتناول المؤلف في ملحمته الشعرية الاحتلال الصيني المانشوري لتركستان الشرقية التي هي موطن الأتراك الأويغور، ويصور معاناة شعب تركستان المسلم جراء الاحتلال الصيني وما واجهوه من مظالم، كما يبين طريق الخلاص من الظلم. ويتحدث عن ثورة شعب تركستان الشرقية في إقليم إيلي سنة 1864م. كل ذلك باللغة التركية الجغاتائية بأسلوب المثنوي نظما من البحر المتقارب.
عدد الأوراق: 83 (166 ص)
وصف الكتاب: كتاب كامل طبعة نادرة، وهي النسخة الوحيدة، كل صفحة 22 سطر، طبعة مطبعة جامعة قزان 1877م.
أوله: ثنا للخداوندى ذو الجلال ايرور مالك الملك أنكا يوق زوال
دو عالم نينك مولكيغه مالك ايرور همه ذي نفس لارغه خالق ايرور
آخره: تارخ بر مينك ايكى يز تقسان اوجدا ايلار حسابيدا بارس يلىدا بو دفتر تماميغه يتكان. اللهم ربنا أوصلنا إلى مقاصدنا وتب علينا إنك أنت التواب الرحيم
مكان الكتاب:
Kitâb-ı Gazât der Mülk-i Çin” adlı eser, İstanbul Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi’nde TAEKK1528 yer numarası ve “Voyna Musulman protiv kitaytsev (Müslümanların Çinlilere Karşı Savaşı), tekst nareçiya tarançi= Kitab-ı gazat der mülk-i Çin -Telif Molla Bilal b. Molla Yusuf el-Nazım” başlığı ile kayıtlıdır. Eser, Katanov Koleksiyonu içinde yer almaktadır.
الاسم المؤلف الكامل: منلا بلال ناظم بن منلا يوسف الغولجاوي. وللمؤلف تأليفات أخرى نظما ونثرا باسم: «الغزليات»، و«نوزوكوم»، و«جانغموزا يوسفخان»، و«هجرة المؤمن» أكثرها مطبوعة.
مكان الولادة: غولجا، تركستان الشرقية. ھ. 1241 / م 1825.
مكان الوفاة: ياركند، قازاقستان ھ. 1318 /م 1900.
والمؤلف رحمه الله له ولوالديه صاحب هذه الترجمة:
عندليب الشرق التركي
بلال بن يوسف الغُولْجاوي
(1239 – 1317هـ / 1823 – 1899م)
هو بلال بن يوسف من مواليد ولاية غولجا، وكانت ولادته في أسرة فقيرة جداً لا تكاد تجد قوت يومها خلال أربع وعشرين ساعة.
وتكاد تبقى أجساد أفراد الأسرة عارية طوال النهار حتى في موقع خدماتهم لدى الأثرياء. ولم يتعد عمر بلال سبع سنوات إلا وقد مات والده يوسف فبقي يتيما. وتَرَبَّى بلال في الفقر المدقع والفاقة الهالكة، والزمان ظلام والظلام عدم وانقراض بالنسبة للعائلة المعدومة. ولما كان والد بلال من طلبة العلم وله إلمام ببعض المبادئ العلمية والمسائل الدينية لقِّب بمُلّا (أي العالم). وكذلك اكتسبه ابنه اليتيم بلال فقيل له أيضا مُلّا بلال. ولكن لطف اللّه وعنايته التي لا نهاية لها وإشفاقه بعباده لا ينفد تولى اللّه العناية بالفقير وفقّهه في الدين. وقد أكمل مُلّا بلال تعليمه العالي عام 1844م. وكان شغوفا بالأدب، ونظم القصيد وقرض الشعر وتدوينه، واشتغل بالأدب والاجتماع، وصار من المفكرين العظماء.
ولما كان مُلّا عالماً بأمور قومه وبلواهم ومصائبهم وتناقض الطبقات والظلم الواقع بهم من الصينيين الأوباش. وبشاعريته وإحساسه المرهف لم يصبر بل نفد صبره عندما اندلعت الثورة الوطنية الإسلامية في ولاية غولجا عام 1867م، حيث التهبت المشاعر البائسة والأسر اليائسة. وكان ذلك جوهريا لنيل الحقوق والسيادة لأهالي غولجا بالقضاء على الزمرة الطاغية المستبدة الجائرة، حيث أعمل فكره وقلمه وحماسه، وترجم مشاعره ومشاعر قومه وملته، وأعلى كلمة اللّه، ولقن من جديد كلمة «اللّه أكبر» على من طغى وتجبر. ثم أحس مُلّا بلال بالخور والضمور في أوصال جسده النحيل، وشعر بيبس بعض أوصال أطرافه، وأحس بألم خفيف في عاموده الفقري وكأنه أصيب بالعرقد وترجمها بالإرهاق.
وعزاه تعب السنين وشقاوة الصبا وفقر الأسرة. وكانت الأسرة قد انتقلت من موطنها الأصلي ياركند، وحن إليها ورجع إلى ولاية ياركند في السبعينات من ذلك القرن.
وفي عام 1883م فقد بصره وتوفي رحمة اللّه عليه عام 1899م في مدينة ياركند في الجنوب الغربي من تركستان الشرقية.
ولكن مُلّا بلال خلف ذخيرة حية وكنوزا ثمينة أثرى مكتباتنا، ونوّر مغلقات عقولنا، ومهّد لنا طريق الحياة الحرة الكريمة. وله ديوان تحت اسم «ناظم». وقيل إنه سمى ديوانه بتخلصه تخليدا له ولذكرياته، ودليلا حيا لمعالم التراث التي ورثناها. وله كتاب «الغزليات» ألّفه عام 1851م وهو ديوان في الغزليات. وكتاب «ثورة المظالم في ممالك الصين» ألفه عام 1875م وهو ملحمة فريدة من نوعها. ويعتبر الكتاب تاريخاً ناطقا وحجة دامغة على مظالم الصين وتعدياته في الممالك الإسلامية في المشرق (تركستان الشرقية). وكتاب «الغازي يوسف خان» المسلم المجاهد ألفه عام 1881م في قصة هذا البطل المغوار. وكان المناضل يوسف خان المسلم المجاهد المثل الأعلى في الثبات والنضال والتضحية في ميادين الوغى لأجل العقيدة وشرف الأمة وصيانة الحقوق الشرعية الإسلامية لأمة القرآن في تركستان الشرقية. وكتاب «نوزوكوم» قصة أميرة تركستانية اسمها نوزوكوم سباها المقاتلون من قبائل قالماق المغول البوذية. وهي ابنة الملك جهانكر خان تُوْرَم. وكان القالماق يغير على ملكه ويناوشه، ولم يهدأ بين الكر والفر حتى غلب قالماق على الملك جهانكر خان خوجة.
وأجرى القالماق في ولاية كاشغر سلبا ونهبا، وأخذ سبايا كثيرة وأعطيت نساء كاشغر وحرائرها لعبيد القالماق وصعاليكهم كيدا بالمسلمين ونكاية لأمة القرآن.
وذلك بعد سقوط دولة الإسلام وبعد انهيار هذا الصرح العظيم والدولة السعيدية على يد هداية اللّه إيشان. وجهانكير خان خوجة هذا من سلالة هداية اللّه إيشان آفاق خوجة المشهور الذي له ضريح بالقرب من مدينة كاشغر المتوفى عام 1802م. ولأديبنا المناضل مُلّا بلال بن مُلّا يوسف دوي صرخاته المسطورة غير هذه الكتب محفوظة في القلوب ترددها الألسن، وتترجمها الناي والكمان، وتلحنها الحناجر المؤمنة حتى يومنا هذا. رحمك اللّه يا بلال ويغفر لك ذو الرحمة والجلال.
انظر: الإعلام لبعض رجالات تركستان، تأليف محمد قاسم بن أمين بن مؤمن بن هاشم الكاشغري التركستاني المكي، تحت الطبع، أعده للنشر وهذبه مركز ساجية للبحوث والدراسات الإسلامية.
«ساجىيە»دىن دەرھال چۈشۈرۈۋېلىڭ! حمل الآن Download now
بۇ يەردىن:
«شەرقىي تۈركىستان قوليازمىلىرى (8) موللا بىلال نازىم ئىبنى موللا يۈسۈف غۇلجاۋىي – غازات دەر مۈلكى چىن1» pdf
«شەرقىي تۈركىستان قوليازمىلىرى (8) موللا بىلال نازىم ئىبنى موللا يۈسۈف غۇلجاۋىي – غازات دەر مۈلكى چىن(ئۇيغۇرچە)» pdf
