سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! قەبرىستانلىققا گۈل ئېلىپ چىقىش، گۈل ياكى ئۆسۈملۈك تىكىش قاتارلىقلار ھاراممۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھى ۋەبەرەكاتۇھۇ.
بارلىق ھەمدۇسانالار جانابىي ئاللاھقا بولسۇن، دۇرۇد ۋە سالاملار پەيغەمبىرىمىزگە، ئۇ زاتنىڭ ئائىلە – تاۋابىئاتلىرىغا، ئەسھابلىرىغا ۋە ئۇ زاتقا تاكى قىيامەتكىچە ئەگەشكەنلەرگە بولسۇن!
قەبرنى زىيارەت قىلىش پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ سۈننىتى بولۇپ، ئەسلىدە مۇباھ بولغان قەبرگە ھۆل شاخنى قويۇش ياكى تىكىش پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ئىش – ئىزلىرى بىلەن «مۇستەھەب» دەپ قارالغاندۇر.
ئىبنى ئابباس رەزىيەللاھۇ ئەنھۇما رىۋايەت قىلىدۇكى، «پەيغەمبەر ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻡ ﻣﻪﺩﯨﻨﻪ — ﻳﺎﻛﻰ ﻣﻪﻛﻜﻪ — ﺑﺎﻏﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺑﯩﺮ ﺧﻮﺭﻣﯩﻠﯩﻖ ﺑﺎﻏﻨﯩﯔ ﻳﯧﻨﯩﺪﯨﻦ ﺋﯚﺗﯜﭖ ﻛﯧﺘﯩﯟﯦﺘﯩﭗ، ﻗﻪﺑﺮلىرىدە ﺋﺎﺯﺍﺏ ﭼﯧﻜﯩﯟﺍﺗﻘﺎﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺋﺎﺩﻩﻣﻨﯩﯔ ﺋﺎﯞﺍﺯﯨﻨﻰ ﺋﺎﯕﻼﭖ ﻗﺎﻟﺪﻯ. شۇنىڭ بىلەن پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: ‹ﺋﯩﻜﻜﯩﺴﻰ ﺋﺎﺯﺍﺑﻠﯩﻨﯩﯟﺍﺗﯩﺪﯗ، (لېكىن) ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺳﻪﯞﻩﺑﯩﺪﯨﻦ ﺋﺎﺯﺍﺏ چېكىشىۋﺍﺗﻘﯩﻨﻰ ﻳﻮﻕ› ﺩﻩﭖ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ئاندىن: ‹ياق! (دەرۋەقە) ئۆز ۋاقتىدا ﺋﯩﻜﻜﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮﻯ ﺳﯜﻳﺪﯛﻛﯩﺪﯨﻦ ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﻳﺘﺘﻰ، ﻳﻪﻧﻪ ﺑﯩﺮﻯ ﺑﻮﻟﺴﺎ ﺳﯘﺧﻪﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ﻗﯩﻼﺗﺘﻰ›(1) ﺩﯦﺪﻯ. ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﺧﻮﺭﻣﺎ ﺩﻩﺭﯨﺨﯩﻨﯩﯔ ﺑﯩﺮ ﺷﯧﺨﯩﻨﻰ ﺋﻪﻛﻪﻟﺪﯛﺭﯛﭖ سۇندۇرۇپ، ﮪﻪﺭ قەبرگە ﺑﯩﺮﺩﯨﻦ ﺳﺎﻧﺠﯩﭗ ﻗﻮﻳﺪﻯ.
— ئى ﺭﻩﺳﯘﻟﯘﻟﻼﮪ! ﻧﯧﻤﻪ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺑﯘﻧﺪﺍﻕ ﻗﯩﻠﺪﯨﻼ؟ — ﺩﻩﭖ ﺳﻮﺭﯨﻠﯩﯟﯨﺪﻯ، ﺭﻩﺳﯘﻟﯘﻟﻼﮪ دېدىكى:
— ﺑﯘ ﺷﺎﺧﻼﺭ قۇرۇپ قالمىسىلا ــ ياكى ﻗﯘﺭﯗﭖ ﻗﺎﻟﻐﺎﻧﻐﺎ ﻗﻪﺩﻩﺭ ــ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺯﺍﺑﻰ ﻳﯧﻨﯩﻜﻠﯩﺘﯩﻠﯩﺸﻰ ﻣﯘﻣﻜﯩﻦ»(2).
يەنە بىر ئۇزۇن ھەدىستە «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم سەپەر ئۈستىدە جابىر ئىبنى ئابدۇللاھ رەزىيەللاھۇ ئەنھۇمانى كەڭ بىر ۋادىدىكى ئىككى دەرەختىن ئىككى تال شاخ كېسىپ، ئىككى قەبرىگە بىردىن تىكىپ قويۇشقا بۇيرۇغان ۋە بۇنىڭ سەۋەبىنى جابىر رەزىيەللاھۇ ئەنھۇغا: «مەن ئۇ يەردە ئىچىدىكىلەر ئازابلىنىۋاتقان ئىككى قەبرىنىڭ يېنىدىن ئۆتۈپ قالدىم. ئۇلارنىڭ (سەن تىككەن) ھۆل شاخلار قۇرۇپ كەتكىچە بولسىمۇ مېىنىڭ شاپائىتىم بىلەن ئارام تېپىپ قېلىشىنى ئۈمىد قىلدىم› دەپ چۈشەندۈرگەن»(3).
ئۈچىنچى بىر ۋەقەلىكنى ئەبۇ ھۇرەيرە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ رىۋايەت قىلىدۇكى، «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم بىر قەبر يېنىدىن ئۆتۈپ: ‹ماڭا ئىككى تال خورما شېخى ئېلىپ كېلىڭلار› دەپ بۇيرۇپ، بىر تالنى قەبرنىڭ بېشى تەرىپىگە، يەنە بىر تالنى ئاياغ تەرىپىگە سانجىدى.
ــ ئى ئاللاھنىڭ نەبىيسى! بۇنىڭ ئۇنىڭغا پايدىسى بولامدۇ؟ ــ دەپ سورالغىنىدا:
ــ ئۇ ئىككى شاختا ھۆللۈك بولسىلا، ئۇنىڭ قەبر ئازابىدىن بىر قىسمىنى يەڭگىللىتىدۇ، ــ دەپ جاۋاب بەرگەن(4).
يەنە بىر ھەدىستە ئەبۇ بەكرە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ مۇنداق رىۋايەت قىلغان: «مەن رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم بىلەن بىللە كېتىۋاتاتتىم، ئۇ زات مېنىڭ قولۇمنى تۇتۇپ مېڭىۋاتاتتى. سول تەرىپىدە يەنە بىر كىشى بار ئىدى. توساتتىن ئالدىمىزغا ئىككى قەبر ئۇچرىغان ئىدى، رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: ‹ھەقىقەتەن ﺋﯩﻜﻜﯩﺴﻰ ﺋﺎﺯﺍﺑﻠﯩﻨﯩﯟﺍﺗﯩﺪﯗ، (لېكىن) ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺳﻪﯞﻩﺑﯩﺪﯨﻦ ﺋﺎﺯﺍﺏ چېكىشىۋﺍﺗﻘﯩﻨﻰ ﻳﻮﻕ› ﺩﻩﭖ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ئاندىن: ‹ياق (ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺳﻪﯞﻩﺑﯩﺪﯨﻦ)! قېنى قايسىڭلار ماڭا بىر تال خورما شېخى ئېلىپ كېلىدۇ؟› دېدى. بىز (يەنە بىر كىشى) ئىككىمىز بەسلىشىپ بېرىپ باشتا بىر تال شاخنى مەن ئېلىپ كەلگەنىدىم، ئۇنى ئىككى قىلىپ سۇندۇرۇپ، ماۋۇ قەبرگە بىرىنى، ئاۋۇ قەبرگە بىرىنى تاشلاپ قويدى ۋە: ‹بۇ ئىككى تال شاخ سۇنۇقى ھۆللا تۇرىدىكەن، (قەبردە ياتقان) ئىككىسىگە (ئازاب) يەڭگىللىتىلىدۇ. ئۇلار سۈيدۈك بىلەن سۇخەنچىلىك سەۋەبىدىن ئازابلىنىۋېتىپتۇ› دېدى»(5).
بۇ ھەدىسلەرنىڭ بەزىلىرىدە ھۆل شاخلا تىلغا ئېلىنغان بولسا، يەنە بەزىلىرىدە پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ شاپائىتى قوشۇپ تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، بۇ ھەدىسلەرنىڭ ھەممىسى بىر ۋەقەلىك بولماستىن، بەلكى ئايرىم – ئايرىم ۋەقەلىكلەردۇر(6).
بۇرەيدە ئەلئەسلەمىي رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ ئۆزىنىڭ قەبرىسىگە ئىككى تال خورما شېخىنى قويۇپ قويۇشنى ۋەسىيەت قىلغان(7). ئەبۇ بەرزە ئەلئەسلەمىي رەزىيەللاھۇ ئەنھۇمۇ(8)، تابىئىنلاردىن ئەبۇل ئالىيەمۇ شۇنداق ۋەسىيەت قىلغان(9).
يۇقىرىقى سەھىھ ھەدىسلەرنىڭ مەزمۇنىغا ۋە ساھابەنىڭ ئەتەي ۋەسىيەت قىلغانلىقىغا تايىنىپ، كۆپچىلىك ئالىملار گەرچە قانداق يەڭگىللىتىلىدىغانلىقىغا ئالاقىدار تەپسىلاتنى ئېنىق بېكىتەلمىگەن بولسىمۇ: «بۇ جىرىم ۋە گىياھلار قۇرۇپ قالمىغان مۇددەتچە قەبر ئازابىنى يەڭگىللىتىدۇ، شۇڭا پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە ئەگىشىپ جىرىم تىكىش ياكى ھۆل شاخ سانجىپ قويۇش باشقىلارغا زىيان يەتكۈزمىگەن ئەھۋالدا مۇستەھەب ئىش» دەپ قارىغان. مەسىلەن:
ھەنەفىي مەزھەب ئالىملىرى: «قەبرگە خۇشبۇي گۈل – گىياھلارنى قويۇش مۇستەھەب، گۈلنىڭ پۇلىنى سەدىقە بەرسە تېخىمۇ ياخشى» دېگەن(10).بۇنىڭغا ئاساسەن، مەيلى تېرىلغان ياكى تىكىلگەن بولسۇن، ياكى ئۆزى ئۈنۈپ قالغان بولسۇن، ھۆل ئوت – چۆپ ۋە گۈل – گىياھلارنى يۇلۇۋېتىش قەبردىكى مېيىتنىڭ پايدىلىنىشىنى توسقانلىق جەھەتتىن مەكرۇھ بولىدۇ. قەبرىلەردە ئۆسكەن گۈل – گىياھلارنى يۇلۇۋېتىشمۇ مەكرۇھ(11).
ئىمام قۇرتۇبىي، نەۋەۋىي، ئىبنى ھەجەر ۋە سۇيۇتىيلار: «ئالىملىرىمىز ئېيتتىلەركى: ‹مەزكۇر ھەدىستىن قەبرگە دەل – دەرەخ تىكىشنىڭ مۇستەھەبلىكى مەلۇم بولىدۇ› دېگەن»(12).
شافىئىي مەزھەب ئالىملىرى يەنە: «ئۆلىمالار قەبرگە ئىككى تال خورما شېخىنى سانجىشتىن قەبرگە دەرەخ ۋە خۇشبۇي گۈل – گىياھلارنى تىكىشنىڭ مۇستەھەبلىكىنى يەكۈنلىگەن. پەيغەمبىرىمىزگە ئەگىشىش يۈزىسىدىن قەبرگە ھۆل خورما شېخىنى قويۇش سۈننەت بولىدۇ. مەزكۇر ھەدىسنىڭ سەنەدى سەھىھ، يەنە ئۇ شاخنىڭ تەسبىھىنىڭ بەرىكىتى بىلەن ئۇنىڭ ئازابى يەڭگىللىتىلىدۇ. چۈنكى، ھۆل شاختا ھاياتلىق بولغاچقا، ئۇنىڭكى قۇرۇق شاخنىڭ تەسبىھىدىن ياخشى. قەبرگە قويۇش ئادەتلىنىپ كەلگەن خۇشبۇي گۈل – گىياھ ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغان نەرسىلەرنى قويۇش بۇنىڭغا قىياس قىلىنىدۇ» دېگەن(13).
ھەنبەلىي مەزھەب ئالىملىرى: «ھەدىسكە ئاساسەن، قەبرنى زىيارەت قىلغۇچىنىڭ قەبرگە بىرەر تال ھۆل خورما شېخىنى قويۇش بىلەن بولسىمۇ مېيىتنىڭ ئازابى يەڭگىللىتىلىدىغان ئىشنى قىلىشى سۈننەت بولىدۇ. بۇنى بۇرەيدە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇمۇ ۋەسىيەت قىلغان. باشقا نەرسىلەرنى تىكىشمۇ قىياسەن ئوخشاش مەنىدە. بىر قىسىم ئالىملار بۇنى توغرا تاپمىغان» دېگەن(14).
دېمەك، ئۆلىمالار بۇ ئىشنىڭ ھۆكمىدە ئوخشىمىغان قاراشتا. كۆپچىلىك بۇنى مۇستەھەب دەپ قارىسا، بىرقىسىم ئالىملار «شاپائەتنى تىلغا ئالغان ھەدىسكە ئاساسەن، بۇ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە خاس بىر ئىش ئىدى. باشقىلارنىڭ ئۇنداق قىلىشى مەكرۇھ (ياكى بىدئەت ۋە ھەتتا ھارام) دەپ قارىغان.
ئالىملار خورما شېخىنى تىكىپ ياكى قويۇپ قويۇشنىڭ قەبر ئازابىنى قايسى جەھەتتىن يەڭگىللىتىدىغانلىقى ھەققىدە: «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ شاپائىتى»، «دۇئاسى»، «بەرىكىتى»، «ھۆل شاخنىڭ تەسبىھ ئېيتىشىنىڭ بەرىكىتى»، دېگەندەك تۈرلۈك تەھلىللەرنى قىلغان. لېكىن، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ شاخنى سانجىشقا باشقىلارنى بۇيرۇغانلىقى «پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ قولىنىڭ بەرىكىتى» دېگەن تەھلىلنى رەت قىلىدۇ. يەنە «قەبردىكىلەرنىڭ ئازابلىنىۋاتامدۇ – يوق؟ بۇنى پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ۋەھىي ئارقىلىق بىلگەن، بىز بىلەلمەيمىز» دېگەن قاراش «بىز ‹ئۇنىڭ ئازابلىنىۋاتامدۇ – يوق؟› دېگەننى بىلمىگەنلىكىمىز ‹ئۇ ئازابلىنىپ قالسا ئازابىنى يەڭگىللىتىدىغان ئىشقا سەۋەب قىلساق بولمايدۇ› دېگەنلىك ئەمەس. بۇ بىز ئۇنىڭ رەھىم قىلىندىمۇ – يوق؟ بىلمىسەكمۇ، ئۇنىڭغا رەھمەت تىلىسەك بولغىنىغا ئوخشايدۇ» دەپ رەت قىلىنغان. بۇ ئىشنى بۇرەيدە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە خاس ئىش دەپ چۈشەنمىگەن ۋە ئۇ زاتنى ئۈلگە قىلىپ قەبرىسىگە ئىككى تال خورما شېخى قويۇپ قويۇلۇشىنى ۋەسىيەت قىلغانىكەن، ئەگىشىشىمىزگە باشقىلاردىن ئۇ زات ئەڭ لايىق. ئىمام بۇخارىينىڭمۇ بۇرەيدە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇنىڭ ۋەسىيىتىنى ئالاھىدە تىلغا ئېلىشى «قەبرگە شاخنى قويسا بولىدۇ» دېگەن قاراشنى تاللىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ(15).
بۇنى چەكلىگەن ھازىرقى زاماندىكى بەزىلەر: «بۇ قەبرنى زىننەتلىگەنلىك، قەبرنى زىننەتلەش ئاخىرەتنى ۋە ئۆلۈمنى ئەسلەشتىن ئىبارەت زىيارەتنىڭ ھېكمىتىگە ماس كەلمەيدۇ، يەنە يەھۇدىي ۋە خرىستىيانلارغا ئوخشىۋېلىش بولىدۇ» دېگەن(16).
تۆت مەزھەبكە ۋەكىللىك قىلىدىغان يۇقىرىقى نەقىللەردىن، شۇنداقلا مۆتىۋەر مۇھەددىسلەرنىڭ بايانلىرىدىن قەبرگە گۈل – چېچەكلەرنى ۋە خۇشبۇيلارنى قويۇش ئادىتى ئىسلام دىيارلىرىدا قەدىمدىن بار ئادەت ئىكەنلىكى، ئۇنى مۇستەھەب دەپ قارىغان ئالىملار بىلەن بۇنىڭغا ئەمەل قىلغان ئاممىنىڭ بۇنىڭدا پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ھەدىسىگە ئەگىشىشنى ئاساس قىلغانلىقى ۋە ھازىرقى ئەھۋالغا قاراپلا بۇنى «غەربلىك خرىستىيانلارنىڭ ئادىتى، خرىستىيانلارغا ئوخشىۋېلىش» دەپ تۇرۇۋېلىشنىڭ ئانچە توغرا ئەمەسلىكى ئايدىڭلىشىدۇ.
شۇڭا، بۇ ئىشتا نىيەت مۇھىم. غەربلىكلەرنى دوراپ ئەمەس، يۇقىرىقى ھەدىسكە، ساھابەنىڭ ئىش – ئىزلىرىغا ۋە تۆت مەزھەب ئۆلىمالىرىنىڭ قارىشىغا ئەگىشىش نۇقتىسىدىن ئىسراپ قىلمىغان ۋە قەبرنى ئالاھىدە ياساپ، زىننەتلىمىگەن ئاساستا قەبرىگە جىرىم ۋە گۈل – گىياھ تىكسە بولىدۇ. بۇنىڭغا قىياسەن، قەبرىگە گۈل قويۇش ۋە بىرنەرسە تېرىشقىمۇ بولىدۇ. بۇ ئىشنىڭ مۇھىتنى كۆركەم ۋە ساغلام قىلىش ۋە زىيارەتچىنىڭ كۆڭلىگە تەسەلىي بولۇشتىن باشقا: «قانداق بىر مۇسۇلمان بىر كۆچەت تىكسە ياكى بىر زىرائەت تېرىپ، ئۇنىڭدىن ئۇچار قۇشلار ياكى ئىنسانلار، ياكى ھايۋانلار يەيدىكەن، ئۇنىڭغا ئاشۇ ئىشى سەۋەبىدىن سەدىقە ساۋابى بولىدۇ»(17) دېگەن ھەدىستە كەلگىنىدەك، بۇ ئىش قەبر ئىگىسىگە ۋە قىلغۇچىغا سەدىقە بولۇشىمۇ يىراق ئەمەس. يەنە كېلىپ بۇ ھەقتە بىرەر چەكلىمە كەلگەنمۇ ئەمەس. ئەسھابى كىرام بۇرەيدە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇنىڭ ۋەسىيىتىگە ئېتىرازمۇ قىلمىغان.
ئاخىرىدا بىز مېيىتكە پايدىسى يېتىدىغان ئىشلار جۈملىسىدىن مېيىت ئۈچۈن ياخشى دۇئا – تىلەك، سەدىقە قىلىش، قەرز ۋە ۋەسىيەتلىرىنى، شۇنداقلا ئۇنىڭ بوينىدىكى ئاللاھنىڭ ۋە بەندىلەرنىڭ ھەقلىرىنى ئادا قىلىش ۋە ھەج قىلىپ قويۇش… قاتارلىقلار بارلىقىنى ئەسلىتىپ ئۆتىمىز.
ۋەللاھۇ ئەئلەم بىسسەۋاب / ئاللاھ ئەڭ توغرىسىنى بىلگۈچىدۇر!
دوكتور ئابدۇلئەزىز رەھمەتۇللاھ
ھ. 1445، 20 – رەبىيئۇلئاخىر / م. 2023، 4 – نويابىر
1. ﺋﯩﻤﺎﻡ ﻧﻪﯞﻩﯞﯨﻲ ﺩﻩﻳﺪﯗ: «پەيغەمبەر ﺳﻪﻟﻠﻪﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﻟﻪﻳﮭﻰ ﯞﻩﺳﻪﻟﻠﻪﻡ ﺳﯜﻳﺪﯛكتىن ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﺳﻠﯩﻘﻨﻰ ‹ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺋﻪﻣﻪﺱ› ﺩﻩﭖ ﺑﻮﻟﯘﭖ، ﻛﯧﻴﯩﻦ ‹ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ› ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﭼﻘﺎ، ﺋﺎﻟﯩﻤﻼﺭ ﺑﯘﻧﻰ ﻣﯘﻧﺪﺍﻕ ﺋﯜﭺ ﺧﯩﻞ تەئۋىلﻗﯩﻠﯩﺸﻘﺎﻥ: 1. ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ نەزەرىدە ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺋﻪﻣﻪﺱ، ﺋﻪﻣﻪﻟﯩﻴﻪﺗﺘﻪ ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ؛ 2. ﺋﯘﻻﺭﺩﯨﻦ ﺳﺎﻗﻠﯩﻨﯩﺶ ﻗﯩﻴﯩﻦ ﺋﯩﺶ ﺋﻪﻣﻪﺱ، شۇنداق تۇرۇقلۇق ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﺳﻠﯩﻖ ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ؛ 3. بۇﻻﺭ ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎھلارنىڭ ئەڭ چوڭى ئەمەس. ﺑﯘ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﺋﯩﺸﻨﯩﯔ ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﻗﺎﺗﺎﺭﯨﺪﺍ ﺑﻮﻟﯘﺷﯩﻨﯩﯔ ﺳﻪﯞﻩﺑﻰ ﺷﯘﻛﻰ، ﺳﯜﻳﺪﯛﻛﺘﯩﻦ ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﺳﻠﯩﻘﺘﯩﻦ ﻧﺎﻣﺎﺯﻧﯩﯔ ﺑﯩﻜﺎﺭ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻛﯧﺘﯩﺸﻰ ﻛﯧﻠﯩﭗ ﭼﯩﻘﯩﺪﯗ، ﺋﯘﻧﺪﺍﻕ ﺑﻮﻟﯩﺪﯨﻜﻪﻥ، ﺳﺎﻗﻼﻧﻤﺎﺳﻠﯩﻖ ئەلبەتتە ﭼﻮﯓ ﮔﯘﻧﺎﮪ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ. ﮔﻪﭖ ﺗﻮﺷﯘﭖ ﺳﯘﺧﻪﻧﭽﯩﻠﯩﻚ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻛﯩﺸﯩﻠﻪﺭﻧﯩﯔ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﻨﻰ ﺑﯘﺯﯗﺷﻤﯘ ﮪﻪﻡ ﻗﻪﺑﯩﮭ ﮔﯘﻧﺎﮪﻼﺭﻧﯩﯔ ﺋﻪﯓ ﻗﻪﺑﯩﮭﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻨﺪﯗﺭ». ﯞﻩﻟﻼﮪﯘ ﺋﻪﺋﻠﻪﻡ. قاراڭ: «ﺳﻪﮪﯩﮭﯘ ﻣﯘﺳﻠﯩﻢ ﺷﻪﺭﮪﻰ»، 1/473.
2. بىرلىككە كېلىنگەن: «بۇخارىي»، (216)؛ «مۇسلىم»، (292).
3. «مۇسلىم»، (3015).
4. «ئەھمەد»، (9684). شۇئەيب ئەلئەرنائۇت: «ئىسنادى سەھىھ» دېگەن.
5. «ئەھمەد»، (20389). ئالبانىي: «ئىسنادى ھەسەن سەھىھ» دېگەن.
6. ئىمام قۇرتۇبىي: «ئەتتەزكىرە»، 154 – بەت؛ ئىبنى ھەجەر: «فەتھۇلبارىي»، 1/320.
7. «بۇخارىي»، «جىنازا ئەھكاملىرى»بۆلۈمى، «قەبرىگە خورمىنىڭ ھۆل شېخىنى سانجىپ قويۇش» بابى.
8. سۇيۇتىي: «شرح الصدور بشرح حال الموتى والقبور»، 305 – بەت.
9. ئىبنى سەئد: «ئەتتەبەقاتۇل كۇبرا» (8742).
10. بىر گۇرۇپپا ئالىملار: «ھىندىستان پەتۋالار مەجمۇئەسى/ ئالەمگىر پەتۋالىرى»، 5/351.
11. ئىبنى ئابىدىن: «راددۇل مۇھتار»، 2/245.
12. ئىمام قۇرتۇبىي: «تەفسىرۇ قۇرتۇبىي (ئەلجامىئۇ لىئەھكامىل قۇرئان)»، 10/267؛ ئىمام نەۋەۋىي: «شەرھۇ سەھىھى مۇسلىم»، 1/473؛ ئىبنى ھەجەر: «فەتھۇلبارىي»، 1/320؛ سۇيۇتىي: «شرح الصدور بشرح حال الموتى والقبور»، 305 – بەت.
13. ئىبنى ھەجەر ھەيتەمىي: «پەتۋالار چوڭ توپلىمى (الفتاوى الكبرى)»، 2/9؛ ئىبنى ھەجەر ھەيتەمىي: «تۇھفەتۇلمۇھتاج»، 1/434.
14. بەھۇتىي: «كەششافۇل قىناﺋ»، 5/7.
15. ئىبنى ھەجەر: «فەتھۇلبارىي»، 1/320.
16. شەيخ ئابدۇللاھ بەسسام: «تەۋزىھۇل ئەھكام»، 3/246.
17. بىرلىككە كېلىنگەن: «بۇخارىي»، (2320)؛ «مۇسلىم»، (1553). ئەنەس رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ رىۋايەتى.
