101 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! پېشىن، دىگەر ياكى خۇپتەنگە ئوخشاش تۆت رەكئەتلىك نامازلارنى قەسىر قىلغاندا ئىككى رەكئەت ئوقۇيمىز. بۇ نامازلارنى قەسىر ھالىتىدە قازا قىلغان كىشى قازاسىنى قانداق ئوقۇيدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ﯞﻩسەللەم سەھىھەيندە: «كىمكى بىر نامازنى ئۇنتۇپ قالغان بولسا، يادىغا كەلگەن ھامان ئۇنى ئوقۇۋالسۇن! ئۇنىڭغا بۇنىڭدىن باشقا كەففارەت يوق. (چۈنكى، ئاللاھ تائالا دەيدۇكى): ﴿مېنى ئەسلەش ئۈچۈﻥ ناماﺯ ئوقۇغىن﴾(20/«تاھا»: 14)» دېگەن. بۇ ھەدىس ئۆتۈپ كەتكەن ھالىتى ئېتىبارغا ئېلىنىشى كېرەكلىكىنى كۈچلەندۈرىدىغانلىقى ئۈچۈن، ھەنەفىي مەزھەبنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كۆپچىلىك ئالىملارنىڭ نەزەرىدە مەيلى سەپەردە بولسۇن ياكى يۇرتىدا تۇرۇۋاتقاندا بولسۇن تۈرلۈك سەۋەبلەردىن ئوقۇيالماي ئۆتۈپ كەتكەن نامازنىڭ قازاسىنى قانداق ھالەتتە ئۆتۈپ كەتكەن بولسا شۇ بويىچە قىلىدۇ. يەنى قازا ئادا ھالىتى بويىچە قىلىنىدۇ. بۇنىڭغا ئاساسەن، سەپەردە ئۆتۈپ كەتكەن تۆت رەكئەتلىك نامازنى مۇقىملاشقاندىن كېيىن (ياكى باشقا سەپەردە) ئوقۇماقچى بولسا سەپەردىكى ھالىتى بويىچە قەسىر قېلىپ ئىككى رەكئەت ئوقۇيدۇ. مۇقىم ھالەتتە ئۆتۈپ كېتىپ كېيىن سەپەر ئۈستىدە (ياكى مۇقىم تۇرغاندا) ئوقۇماقچى بولسا مۇقىم تۇرۇۋاتقان ھالەتتىكى بويىچە تۆت رەكئەتلىكنى تۆت، ئۈچ رەكئەتلىكنى ئۈچ، ئىككى رەكئەتلىكنى ئىككى رەكئەت ئوقۇيدۇ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
102 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! ئىددەت ئىچىدە نېمىلەرگە دىققەت قىلىش كېرەك؟ بالىلارنى مەكتەپكە ئاپىرىپ – ئەكىلىشكە، دەرسكە ۋە بازارغا بېرىشقا بولامدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. ئۈچ ھەيز كۆرۈپ ساقايغۇچە ياكى ھامىلدار بولسا تۇغۇپ قوپقۇچە داۋاملىشىدىغان تالاق ئىددىتىدە مەيلى ئۇ بىرىنچى ياكى ئىككىنچى قېتىملىق يېنىۋالالايدىغان (رەجئىي) تالاق بولسۇن ياكى ئۈچىنچى قېتىملىق ئۈزۈل – كېسىل ئاجرايدىغان (بائىن) تالاق بولسۇن، زۆرۈر بولمىغان ئەھۋالدا ئۆيدىن ئېرىنىڭ رۇخسىتىسىز سىرتقا چىقمايدۇ. چىقىپ ئۆزى قىلمىسا زادى بولمايدىغان خىزمەت، رەسمىيەت، دەرس، داۋالىنىش، يېمەك – ئىچمەك قاتارلىقلارغا چىقىدۇ. مۇمكىنقەدەر كۈندۈزى چىقىپ، ئاخشاملىرى چىقمايدۇ. قونۇشتا چوقۇم شۇ ئۆيدە قونىدۇ. بۇ ئىددەتتە ئۆي ئىچىدە زىبۇزىننەت، ياسىنىش ۋە خۇشپۇراق ئىشلىتىشلەر چەكلەنمەيدۇ. چۈنكى، بۇ ئىددەتتە ھازا تۇتۇش يوق.
تۆرت ئاي ئون كۈن ياكى ھامىلدار بولسا تۇغۇپ قوپقۇچە داۋاملىشىدىغان ۋاپات ئىددىتىدىمۇ ئوخشاشلا زۆرۈر بولمىغان تەقدىردە ئېرى ۋاپات بولغان ئۆيدىن سىرتقا چىقمايدۇ. لېكىن بۇ ئىددەتتە ئۆي ئىچىدىمۇ زىبۇزىننەت، ياسىنىش ۋە خۇشپۇراق ئىشلىتىشلەر چەكلىنىدۇ. چۈنكى، بۇ ئىددەتتە ھازا تۇتۇش ۋاجىب.
ھەر ئىككى ئىددەتتە تۇرۇۋاتقان جايدا خەپسىزلىكتىن ياكى رەسمىيەت بولمىغانلىقتىن تۇرالمايدىغاندەك قاتتىق زۆرۈرىيەت كۆرۈلمىگەن تەقدىردە قىسقا ياكى ئۇزۇن سەپەر قىلىشقا بولمايدۇ. ساياھەت، تىجارەت، تۇغقان يوقلاش، ئۆمرە ۋە ھەتتا پەرز ھەجگىمۇ سەپەر قىلماي تۇرىدۇ.
بائىن ياكى خۇلئى تالاق قىلىنغان ئەھۋالدا ئەر يات ھېسابلىنىدىغان بولغاچقا، ئايال ئۇ ئەر بىلەن بىر ئۆيدە خالىي تۇرسا بولمايدۇ. پەقەتلا مەھرەم كىشى بىللە تۇرسا ئاندىن ئېرى بار ئۆيدە تۇرسا بولىدۇ.
يەنە ئىددەت مەزگىلىدە باشقىلار بىلەن توي قىلىشقا پۈتۈشۈشكە بولمايدۇ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
103 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! مەن ۋە ئائىلەمدىكىلەر چەتئەل ۋەتەنداشلىقى ئىلىش ئالدىدا تۇرۇۋاتىمىز، ئوغلۇم ۋە قىزىم بۇ يات تۇپراقتا تۇغۇلدى. بىز ۋەتەنداشلىق ئالغاندىن كېيىن شەرقى تۈركىستان ۋە ئىككىنچى ۋەتەن ئالدىدىكى ھوقوق ۋە مەجبۇرىيەتلىرىمىز نېمىلەردىن ئىبارەت بولىدۇ؟ بايان قىلىپ بەرگەن بولسىلا.
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. دىنىمىزدا ۋەتەنداشلىقنى شۇ دەرىجىدە ئەتىۋالايدۇكى، بىر ئىنساننى ۋەتىنىدىن چىقىرىۋېتىش، ئۇنى ئۆلتۈرگەنگە باراۋەر سانىلىدۇ. ۋەتەنداشلىق ياكى گراژدانلىق شەخس بىلەن بىرەر دۆلەت ئوتتۇرىدىكى مەنسۇبىيەت بولۇپ، شۇ دۆلەت ئۆزىنىڭ قانۇنىنى، مەجبۇرىيەت ۋە ھوقۇقلارنى بېكىتكەن بولىدۇ.
مۇھاجىرەتتىكى شەرقىي تۈركىستانلىقلار ئەزىز ۋەتىنىمىز شەرقىي تۈركىستاندىن خىتتاينىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىقى ۋە زۇلۇملىرى سەۋەبلىك ئايرىلىپ ياكى قايتالماي دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا سەرسان بولۇپ، تۈرلۈك دۆلەتلەرنىڭ ۋەتەنداشلىقىنى ئالدى ۋە ئالماقتا. دېمەك، بۇ سەرسانچىلىقنىڭ تۈپ سەۋەبى زۇلۇم ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىقتۇر. شۇڭلاشقا باشقا بىر دۆلەتنىڭ ۋەتەنداشلىقىنى ئالغان تەقدىردىمۇ ئانا ۋەتەنگە بولغان مەنسۇبىيەتنى ھەرۋاقىت ھېس قىلغان ئاساستا، ئانا ۋەتەن مەجبۇرىيىتىنى ئادا قىلىشقا تىرىشىش، ئۆزلىرىنىڭ ھەقلىرى قولىدىن تارتىۋېلىنغان خەلق ئىكەنلىكىنى ئۇنتۇماسلىق ۋە ئەۋلادلىرىغىمۇ بۇنى ئېنىق سىڭدۈرۈش بىلەن بىرگە، ئىككىنچى ۋەتەننىڭ تۈزۈملىرىگە ئىسلام ئەقىدىسى ۋە تەۋەللا – تەبەررا پرىنسىپلىرى ئاساسىدا رىئايە قىلىش، ئۇ يۇرتقا تاقىتى يەتكەنچە پايدىلىق ئىش قىلىش، زىيان ئۇرماسلىقتەك مەجبۇرىيەتلىرىنى ئادا قىلىشى كېرەك. قايسىبىر يۇرتتا ئۆزىگە ۋە ئائىلىسىگە دىيانەت ۋە خاتىرجەملىك جەھەتتىن خەۋپ يېتىدىغان بولسا، خەۋپسىز جايغا ھىجرەت قىلىشى كېرەك بولىدۇ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
104 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! «قىيامەت يېقىنلاشقاندا قۇرئان ئايەتلىرى مۇسھەفلەردىن كۆتۈرۈلۈپ كېتىدۇ» دېگەن قانداق گەپ؟ قۇرئان ۋاراقلىرىدا ئايەتلەر يوقاپ كېتەمدۇ ياكى مۇسۇلمانلار ئازلاپ، كافىرلار كۈچىيىپ، قۇرئاننى تاپقىلى بولمايدۇ دېگەن گەپمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. قىيامەت يۈز بېرىشتىن ئىلگىرىكى ئالامەتلەرنىڭ بىرى شۇكى، پىتنە – پاسات، گۇناھ – مەئسىيەت ۋە نادانلىق سەۋەبىدىن ئىسلامنىڭ نۇرى ئۆچىدۇ، ئىسلام كۆرسەتمىلىرى ۋە تەلىماتلىرى يوقاپ كېتىپ، كىشىلەردە نە روزا، نە نامازدىن ئەسەر قالمايدۇ. كىشىلەرنىڭ قەلبلىرىدىن قۇرئان كۆتۈرۈلۈپ كېتىپ، يەر يۈزىدە ئۇنىڭدىن بىرمۇ ئايەت قالمايدۇ. كىشىلەر ئارىسىغا نادانلىق شۇ قەدەر تارقىلىپ كېتىدۇكى، ھەتتا قېرى كىشىلەر ۋە مومايلارمۇ: بىز ئاتا – بوۋىلىرىمىزنى مۇشۇ «لا ئىلاھە ئىللەللاھۇ» دېگەن كەلىمە ئۈستىدە تاپقان، بىزمۇ شۇنى دەۋاتىمىز، دەيدۇ.
ھۇزەيفە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ رىۋايەت قىلىدۇكى، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم مۇنداق دېگەن: «كىيىمنىڭ كەشتىسى ئۆچكەندەك ئىسلامنىڭمۇ ئىزى ئۆچىدۇ، ھەتتا روزا، ناماز، قۇربانلىق، زاكاتنىڭ نېمىلىكى بىلىنمەي قالىدۇ. بىر كېچىنىڭ ئىچىدىلا ئاللاھنىڭ كىتابى يوقىلىپ، يەر يۈزىدە ئۇنىڭدىن بىرمۇ ئايەت قالمايدۇ. ئىنسانلاردىن بىر بۆلۈك قېرى كىشىلەر ۋە مومايلار: بىز ئاتا بوۋىلىرىمىزنى مۇشۇ ›لا ئىلاھە ئىللاللاھۇ‹ دېگەن كەلىمە ئۈستىدە تاپقان، بىزمۇ شۇنى دەۋاتىمىز، دېگەن ھالەتتە قالىدۇ».
ھۇزەيفە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ بۇ ھەدىسنى بايان قىلغان چاغدا ئەتراپتىكى كىشىلەر ھەيران قېلىشتى. (ھۇزەيفە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇدىن بۇ ھەدىسنى رىۋايەت قىلغان) راۋى سىلە ئىبنى زۇفەر (ھۇزەيفە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇدىن):
— ئى ھۇزەيفە! ناماز، روزا، قۇربانلىق، زاكاتنىڭ نېمىلىكىنى بىلمەيدىغان كىشىگە بۇ كەلىمىنىڭ نېمە پايدىسى بار؟ — دەپ سورىغانىدى، ھۇزەيفە ئۇنىڭدىن يۈز ئۆرۈپ تۇرۇۋالدى. سىلە بۇ سوئالنى ئۈچ قېتىم سورىدى. ھەر قېتىمدا ھۇزەيفە ئۇنىڭدىن يۈز ئۆرىۋالدى. ئۈچىنچى قېتىمدا ھۇزەيفە ئۇنىڭغا بۇرۇلۇپ:
— ئۇ چاغدا بۇ كەلىمە ئۇلارنى دوزاختىن قۇتۇلدۇرىدۇ، — دېدى(ئىبنى ماجە، 4049).
ئاللاھقا شۈكرى! بۇ ئالامەتلەر تېخى كۆرۈلمىدى. چۈنكى ئىسلام دىنى ھېلىھەم كېڭىيۋاتىدۇ ۋە تارقىلىۋاتىدۇ.(دوكتور مۇھەممەد ئەلئەرىيفىينىڭ «دۇنيا ئۆزىنىڭ ئاخىرقى تىنىقلىرىدا… قىيامەتنىڭ چوڭ – كىچىك ئالامەتلىرى» ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى).
105 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! سول قولدا زىكرى ئوقۇش خاتامۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. سول قولدا زىكىر – تەسبىھ ئېيتىشنى چەكلىگەن ياكى ئوڭ قولدىلا قىلىسەن دېگەن ئەھۋال يوق. قول ۋە بارماقلار ساناشقا ئىشلىتىلىدۇ. ئۇنى ئوڭ ۋە سول ھەر ئىككى قولدا ياكى قايسىبىرىدە سانىسا بولىدۇ. بولۇپمۇ ئوڭ قولى باشقا بىر ئىش بىلەن مەشغۇل بولۇۋاتقان ياكى تالغان ياكى ئاغرىپ قالغاندا سول قولىدا سانىشى تەبىئىي. بۇنىڭدا ئازادىچىلىك بار. بۇ سەۋەبتىن سول قولدا زىكىر – تەسبىھ ساناشنى خاتا دېگىلى بولمايدۇ. پەقەتلا كۆپىنچە ئىشلاردا ئوڭدىن باشلاش سۈننەت بولغاچقا، ئوڭ قول بىلەن باشلاش مۇستەھەب، سول قولدا زىكىر – تەسبىھ ئېيتىش جائىز دېيىشكە بولىدۇ. نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ زىكىر – تەسبىھنى ئوڭ قولدا قىلغانلىقى ھەققىدىكى ھەدىس سەھىھ كەلمىگەن. ئۇ ھەدىس بويىچە ئېيتقاندىمۇ ئوڭ قولدا ساناشنىڭ ئەۋزەللىكنى بىلدۈرىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە بىز رۇكۇ – سەجدىگە بارغاندا، ئەتتەھىيياتۇدا ئولتۇرغاندا، دۇئا قىلغاندا ۋە ئايەت ئوقۇپ ھۈرۈپ بەدەننى سىلىغاندەك ئىبادەتلەردە ھەر ئىككى قولنى ئىشلىتىمىز.
بۇ ھەقتە نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ فاتىھەنى سول قولىنى تۈگۈپ تۇرۇپ ئىككى ئالقىنىنى جەملەپ يەتتە دەپ سانىغانلىقى، ئىبنى سىرىن، ئۇرۋە ئىبنى ئەززۇبەير ۋە تاۋۇس قاتارلىق تابىئىنلەرنىڭ نامازدا ئايەتنى سول قولىداسانىغانلىقى ۋە بۇنى جائىز دەپ قارايدىغانلىقى مۇ رىۋايەت قىلىنغان (ئەبۇ ئەمر ئەددانىي: «ئەلبەيان فى ئەددى ئايىل قۇرئان» 66 – بەت.) قۇرئان بولسا زىكىرنىڭ ئەۋزىلىدۇر.
پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم بىر ھەدىستە ئاياللارنى تەسبىھ، تەھلىلنى بارمىقىدا ساناپ ئېيتىشقا بۇيرۇغان ۋە بارماقلار بۇنىڭدىن سورىلىدىغانلىقىنى ۋە گۇۋاھلىق بېرىشكە سۆزلىتىلىدىغانلىقىنى ئېيتقان. (تىرمىزىي: 3583) بۇ ھەدىستە ئوڭ قولنىڭ بارمىقى بىلەنلا زىكىر -تەسبىھ ئېيتىشنى تەكىتلىمىگەن. بارماق پەقەت ساناش ۋاسىتىسى بولۇپ، مۇھىمى ئاللاھنى زىكىر قىلىپ تۇرۇشتۇر. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
106 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم. پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە مېھرىبان ۋە كۆيۈمچان (الرَّؤُوفُ الرَّحِيمُ) ئىسىم – سۈپەتلىرىنى ئىشلەتكىنىمىزدە، ئەرەبچىسىدە ئەلىف – لامنى قوشساق بولامدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. بولىدۇ. چاتاق يوق. چۈنكى، خالىققىمۇ، مەخلۇققىمۇ ئورتاق ئىشلىتىش جائىز بولىدىغان بۇ تۈرلۈك ئىسىم – سۈپەتلەر بەندىگە ئىشلىتىلگەندە، بەندىگە لايىق مەنادا بولىدۇ. ئاللاھقا ئىشلىتىلگەن مەنادا بولمايدۇ. ئايەت ۋە ھەدىسلەردە شۇنداق قوشۇش بار. مەسىلەن. تاھا سۈرىسى 68 – ئايەتتە ئاللاھ تائالا مۇسا ئەلەيھىسسالامنى ئەلىف لام بىلەن «ئەلئەئلا» دەپ سۈپەتلىگەن. ئەئلا سۈرىسى 1 – ئايەتتىمۇ ئاللاھ ئۆزىنى «ئەلئەئلا» دەپ سۈپەتلىگەن. يۈسۈف سۈرىسى 88 – ئايەتتە يۈسۈف ئەلەيھىسسالام «ئەلئەزىز» دېيىلگەن. بۇ يۈسۈف ئەلەيھىسسالامنىڭ قېرىنداشلىرى بولمىش پەيغەمبەر ئەۋلادلىرىنىڭ سۆزى. سەھىھەيندىكى ھەدىسلەردە ئاللاھنىڭ «ئەلمۇئمىن» ئىسىم – سۈپىتى بەندىگە قوللىنىلغان. «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ كَمَثَلِ شَجَرَةٍ خَضْرَاءَ لاَ يَسْقُطُ وَرَقُهَا»؛ «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ الَّذِي يَقْرَأُ الْقُرْآنَ كَمَثَلِ الأُتْرُجَّةِ»؛ «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ كَالْخَامَةِ مِنَ الزَّرْعِ»؛ «مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ فِى تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ». يەنە سەھىھەيندىكى بىر ھەدىستە «ئەلۋەدۇد ئەلىف – لام بىلەن «تَزَوَّجُوا الْوَدُودَ الْوَلُودَ فَإِنِّى مُكَاثِرٌ بِكُمُ الأُمَمَ» دەپ كەلگەن. يەنە سەھىھەيندىكى بىر ھەدىستە بەندىگە ئەلىف لامنى قوللىنىپ: «وَإِنَّمَا يَرْحَمُ اللهُ مِنْ عِبَادِهِ الرُّحَمَاءَ». دېگەن. «ئەررۇھەماﺋ» «ئەررەھىيم»نىڭ كۆپلۈكىدۇر. بۇنىڭ مىساللىرى ساناقسىز. لوقمان ھەكىمنىمۇ پۈتۈن ئىسلام ئۈممىتى ئەرەبچىسىدە «ئەلھەكىم» دەپ ئاتاپ كېلىگلىك. بەزى ئالىملار «ئەلىف – لامنى قوشۇپ ئاتاشقا بولمايدۇ» دەپ قارىغان بولسىمۇ يۇقىرىقى دەلىللەر بۇ ھەقتە كافىيدۇر. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
107 – سوئال: سالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! ئاللاھنىڭ زىكرى بىلەن قەلىبلەرنىڭ تەسكىن تاپىدىغانلىقى سەھىھ ھەدىسلەردە كەلگەن. پىسخىكا دوختۇرلىرىنىڭ قارىشىچە، لىرىك مۇزىكىلارنىڭ، گۈزەل مەنزىرىلەرنىڭ كىشىنىڭ نېرۋىسىنى ئارام ئالدۇرىدىغانلىقىنى تەتقىقاتلاردا ئىسپاتلىنىپتۇ. مەزمۇنى ساغلام نەشىد ۋە زىنا – پاھىشىگە، زوراۋانلىق ياكى چۈشكۈنلۈك… تەك يامانلىققا تەرغىپ قىلمايدىغان مۇزىكىلارنىڭ دىنىمىزدا چەكلەنمەيدىغانلىقىنى ئىلگىرى سۈرىدىغان ئالىملىرىمىزمۇ خېلى بار. ئۇنداقتا، يۇقىرىقىلارنى باھانە قىلىپ، قۇرئان ئايەتلىرىنى ئۇنىڭغا رېتىم، قاپىيە ۋە مۇزىكا كەلتۈرۈپ ناخشا قىلىپ ئوقۇشنىڭ ۋە ئۇنداق «پالانى سۈرە ناخشىسى» دەيدىغان ناخشىلارنى ئاڭلاشنىڭ ھۆكمى نېمە؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. بارلىق ئالىملار «قۇرئان»نى قوغداش ۋە ھۆرمەتلەشنىڭ ۋاجىبلىقىدا بىرلىككە كەلگەن بولۇپ، ئاللاھنىڭ كالامى قۇرئان ئايەتلىرىنى مەيلى قانداق نىيەت ۋە مەقسەتتە بولسۇن ۋە قانداق شەكىل ۋە تەرىقىدە بولسۇن توغرا تىلاۋەت شەكلىدىن چىقىرىپ ناخشا قىلىپ ئوقۇشقا، ناخشىغا ئارىلاشتۇرۇپ ئوقۇشقا، ناخشا ئاھاڭلىرىدا ئوقۇشقا، «پالانى سۈرە ناخشىسى» دېيىشكە، مۇزىكىغا ئۇسۇلغا قېتىپ ئوقۇشقا ۋە ئويناشقا بولمايدۇ. ئۇنداق قىلغۇچى ياخشى نىيەت بىلەن قىلغان بولسىمۇ گۇناھكار بولىدۇ.
مۇبادا يۇقىرىقىدەك قىلمىشلاردىن بىرەرسىنى قۇرئاننى ياكى ئۇنىڭدىن بىرەر ئايەتنى ھەتتا بىرەر كەلىمەنى كۆزگە ئىلماسلىق، ئۆزگەرتىش، مەسخىرە قىلىش، ئويۇنغا ئايلاندۇرۇش، ھۆرمىتىنى چۈشۈرۈش ۋەياكى ئۇنىڭغا تېنىش مەقسىتىدە سادىر قىلسا ۋەياكى ئۇنى ھالال سانىسا ئېنىق كافىر بولىدۇ. بۇنىڭدا ئالىملار بىردەك قاراشتا.
ئاللاھ تائالا دەيدۇكى: ﴿ئەگەر سەن ئۇلارنىڭ (مەسخىرە قىلغانلىقىنى) سورىساڭ، ئۇلار: «بىز پەقەت ئىچ پۇشۇقى قىلىپ ئوينىشىپ دەپ قويدۇق» دەيدۇ. (بۇ مۇناپىقلارغا) «سىلەر ئاللاھنىڭ دىنىنى، ئاللاھنىڭ ئايەتلىرىنى ۋە ئاللاھنىڭ پەيغەمبىرىنى مەسخىرە قىلىۋاتقانمىدىڭلار؟» دېگىن. سىلەر ئۆزرە ئېيتماڭلار، سىلەر ئىمان ئېيتقىنىڭلاردىن كېيىن، كافىر بولدۇڭلار، سىلەردىن بىر گۇرۇھنى (راست تەۋبە قىلغانلىقلىرى ئۈچۈن) ئەپۇ قىلساق، يەنە بىر گۇرۇھنى گۇناھكار بولغانلىقلىرى (يەنى مۇناپىقلىق بىلەن گۇناھنى داۋاملاشتۇرغانلىقلىرى) ئۈچۈن جازالايمىز﴾(9/«تەۋبە»: 65، 66).
﴿بىز پەيغەمبەرلەرنى پەقەت (ئىمان ئېيتقۇچىلارغا) خوش خەۋەر بەرگۈچى، (ئاسىيلىق قىلغۇچىلارنى( ئاگاھلاندۇرغۇچى قىلىپ ئەۋەتىمىز. كافىرلار (پەيغەمبەرلەر ئېلىپ كەلگەن) ھەقىقەتنى يوققا چىقىرىش ئۈچۈن بىھۇدە سۆزلەرنى قىلىپ مۇنازىرىلىشىدۇ، ئۇلار مېنىڭ ئايەتلىرىمنى ۋە ئۇلارغا بېرىلگەن ئاگاھلاندۇرۇشلارنى مەسخىرە (يەنى ئويۇنچۇق) قىلىۋالدى﴾(18/«كەھف»: 56).
دېمەك، ئۇنداق قىلمىشلار كۇفۇر ۋە نىپاقتۇر. شۇڭا، ھەربىر مۇسۇلماننىڭ ئاللاھنىڭ كالامى بولمىش قۇرئان ئايەتلىرىنى ئۇلۇغلىشى، ئۇنى مەسخىرە قىلغان، ئويۇنغا ئايلاندۇرۇۋالغانلارنى كۈچىنىڭ يېتىشىچە توسۇشى، ئۇنداق مەسخىرىلەرنى تىڭشىماسلىقى ۋە كۆرمەسلىكى، ئۇنداقلارنى مۇسۇلمانلارنىڭ تۇيغۇلىرىغا ئازار بەرگىلى قويماسلىقى ۋە جەمئىيەتتە تۈرلۈك فىتنە ۋە بۇزغۇنچىلىق پەيدا قىلىشىنى ئەيىبلىشى كېرەك. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
108 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز، ئوبدان تۇردىلىمۇ؟ ئاللاھ تەنلىرىنى سالامەت، ئۆمۈرلىرىنى بەرىكەتلىك قىلغاي. «سەھىھۇلبۇخارىي»نىڭ 2699 – ھەدىسىدە: «فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الْكِتَابَ، فَكَتَبَ هَذَا مَا قَاضَى عَلَيْهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ…» يەنى «شۇنىڭ بىلەن رەسۇلۇللاھ سۈلھنامىنى قولىغا ئېلىپ، بۇ ئابدۇللاھنىڭ ئوغلى مۇھەممەدنىڭ تۈزگەن كېلىشىمىدۇركى… دەپ يېزىپ سۈلھ تۈزدى» دەپ كەپتۇ. بىز پەيغەمبىرىمىزنى ساۋاتسىز پەيغەمبەر دەپ بىلەتتۇق، ئۇنداقتا، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ھاياتىنىڭ ئاخىرىغىچە خەت يېزىشنى ئۆگەنمەي ساۋاتسىز كەتكەنمۇ ياكى بۇ ھەدىستە كەلگىنىدەك خەت يېزىشنى ئۆگەنگەنمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ، تىنچلىق. رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئايەت ۋە ھەدىسلەردە «ساۋاتسىز، يەنى خەت يېزىش ۋە ئوقۇشنى بىلمەيدىغان» دەپ سۈپەتلەنگەن تۇرۇقلۇق، بۇ ھەدىستە «يازدى» دەپ كەلگەن، بۇ ھەدىستىكى «يازدى» دېگەن سۆز سىياقىدىن قارىغاندا، «رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ئۆز قولى بىلەن يازدى» دېگەنلىكنى كۆرسىتىدۇ. بەزى ئالىملار: «رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم بۇرۇن ساۋاتسىز ئىدى، خەت يېزىشنى بىلمەيتتى، ساۋاتسىزلىقى ئىسپاتلىنىپ بولغاندىن كېيىن، بۇ قېتىم ئاللاھنىڭ ئۆگىتىشى بىلەن بىر مۆجىزە قاتارىدا ئۆز قولى بىلەن خەت يازغان» دەپ قارىغان. يەنە بەزى ئالىملار بۇ ھەدىستىكى «يازدى» دېگەن سۆز مەجاز بولۇپ، ئۇنىڭدىن «ئەلىگە يازدۇردى دېگەن مەنە چىقىدۇ» دەپ چۈشەنگەن. يەنە بەزىلەر: «ساۋاتسىز كىشىلەرمۇ ئىسمىنىلا يېزىشنى بىلگەندەك، رەسۇلۇللاھمۇ ئىسمىنىلا يېزىپ قويغان، قالغىنىنى ئەلى رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ يازغان» دەپ چۈشەنگەن. قاراڭ: ئىبنى ھەجەر: «فەتھۇلبارىي»، 7/503؛ ئەينىي: «ئۇمدەتۇلقارىي»، 13/277.
109 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز، قانداق ئەھۋالىڭىز؟ مەن ھەدىسلەردە پەيغەمبىرىمىزنىڭ سەپەردىن قايتقاندا مەسجىدكە كىرىپ ناماز ئوقۇغانلىقىغا ئائىت ھەدىسنى كۆردۇم. بەزى قېرىنداشلىرىمىز ھەرقېتىم سەپەردىن بۇرۇنمۇ ئىككى رەكئەت سەپەر نامىزى ئوقۇيدۇ، بۇنىڭ ئاساسى بارمۇ؟ بۇنى قىلسا ياخشىمۇ ياكى بىدئەت قاتارىغا كىرەمدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ، تىنچلىق. پەيغەمبىرىمىز سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم سەپەردىن قايتقاندا مەسجىدكە كىرىپ ناماز ئوقۇغانلىقى سەھىھ ھەدىسلەردە كەلگەچكە، ئالىملار ئۇنى سۈننەت ۋە مۇستەھەب دەپ قارىغان. لېكىن سەپەرگە چىقىشتىن بۇرۇن ئۆيىدە ئىككى ياكى تۆت رەكئەت ئوقۇشنىڭ سۈننەت ياكى مۇستەھەبلىكىدە ئالىملارنىڭ قاراشلىرى پەرقلىق. چۈنكى، «ئۆيۈڭدىن چىققىنىڭدا ئىككى رەكئەت ئوقۇغىنكى، سېنى سىرتتىكى يامانلىقلاردىن ساقلايدۇ، ئۆيۈڭگە كىرگىنىڭدە ئىككى رەكئەت ئوقۇغىنكى، سېنى ئىچىدىكى يامانلىقلاردىن ساقلايدۇ»(بەززار 8567)؛ «بەندە سەپەرگە چىقماقچى بولغىنىدا بالىچاقىلىرىغا ئۇلارنىڭ يېنىدا ئوقۇغان ئىككى رەكئەت نامازدىنمۇ ئەۋزەل بىرنەرسە قويۇپ كەتمەيدۇ»(ئىبنى ئەبى شەيبە 4914) دېگەندەك بۇ ھەقتە كەلگەن بەزى ھەدىسلەرنى بىر قىسىم مۇھەددىسلەر «ھەسەن» دەپ قاراپ، بۇ نامازنى مۇستەھەب دېگەن بولسىمۇ، يەنە بىر قىسمى «زەئىف» دەپ قاراپ، ئۇ نامازنى مۇستەھەب ئەمەس دەپ قارىغان. يەنە ھەزرىتى ئەلى، ئىبنى ئۆمەر، مۇتئىم ئىبنى مىقدام ۋە ھارىس ئىبنى ئەبى رەبىئە قاتارلىق سەلەفلەردىن بۇ نامازنى ئوقۇغانلىقنى ياكى ئوقۇشقا بۇيرۇغانلىقنى رىۋايەت قىلىنغان. (ئىبنى ئەبى شەيبە 4914 – 4917). يەنە تۆت مەزھەبتىن خېلى كۆپ ئۆلىمالار بۇ نامازنى يۇقىرىقىلارغا ئاساسەن مۇستەھەب دەپ قارىغان. شۇڭلاشقا، بۇ نامازنى بىدئەت دېيىشكە بولمىغىنىدەك، مۇستەھەب دەپ قانائەت ھاسىل قىلغانلارنى ئەيىبلىسە بولمايدۇ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
110 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز؟ ئوبدان تۇردىلىمۇ؟ مىراس تەقسىماتىدىن بۇرۇن قەرزنى ئادا قىلىش ۋەسىيەتنى ئادا قىلىشنىڭ ئالدىدا تۇرىدۇ، دەپ بىلەتتىم. قارىسام، نىسا سۈرىسىنىڭ 12-ئايىتىدە ۋەسىيەتنى قەرزدىن بۇرۇن تىلغا ئاپتۇ، بۇنى تەئۋىل قىلامدۇق؟ ياكى بۇنداق تەرتىپنى ئالماشتۇرۇشنىڭ بىرەر سەۋەبى بارمۇ؟ چۈشەندۈرۈپ قويغان بولسىلا، رەھمەت ئاللاھ رازى بولسۇن.
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام، تىنچلىق ئەلھەمدۇلىللاھ. مىراس تەقسىماتى قىلىشتىن بۇرۇن قەرزنى ئادا قىلىش ۋەسىيەتنى ئادا قىلىشنىڭ ئالدىدا تۇرىدىغان تۇرۇقلۇق، ئايەت ۋەسىيەتنى قەرزدىن بۇرۇن تىلغا ئالدى. لېكىن، بۇ جايدا تەئۋىل كەلىمەسىنى ئىشلىتىش مۇناسىپ ئەمەس، چۈنكى بۇ ئايەتتىكى كۆزدە تۇتۇلغان مەزمۇن تەئۋىل قىلىش كەتمەيدىغان زاھىر مەزمۇندۇر. بولۇپمۇ ئايەتتە تەرتىپنى بىلدۈرىدىغان ئەھۋال يوق، پەقەتلا مىراس تەقسىماتى قەرز بىلەن ۋەسىيەتنى ئادا قىلغاندىن كېيىن بولىدىغانلىقى تەكىتلەنگەن. شۇنداقتىمۇ ئايەتتە نېمە ئۈچۈن ۋەسىيەت قەرزدىن ئاۋۋال تىلغا ئېلىنغان؟ دەپ سوئال قويۇلسا بولىدۇ. بۇنىڭغا ئالىملار: «ۋەسىيەت ئىختىيارىي خەير – ئىھسان، قەرز بولسا مەجبۇر تۆلىنىدىغان ھەق بولۇپ، ئادەتتە ۋەسىيەتكە سەل قارىلىدىغان بولغاچقا ھەم ۋەسىيەت كۆپىنچە پېقىر – مىسكىنگە قىلىنىدىغان بولغاچقا، تەرغىب قىلىش ۋە ئەھمىيىتىنى ئەسلىتىش جەھەتتىن، ئالدىن تىلغا ئېلىنغان» دېگەندەك سەۋەبلەرنى كۆرسىتىپ باققان. قاراڭ: ئەينىي: «ئۇمدەتۇلقارىي»، 14/42.
111 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز؟ مەن ياۋروپادا ئىشلەيمەن، تۇيۇقسىز ئۆلۈپ كەتكەن مۇسۇلمان ئەمەس بىر خىزمەتدېشىمنىڭ ئۆلۈم – يېتىم، دەپنە مۇراسىمىغا مەنمۇ بېرىپ قاتناشسام توغرا بۇلامدۇ؟ باشقا دىندىكىلەرنىڭ دەپنە ئىشلىرىغا قاتنىشىشنىڭ ھۆكمى قانداق؟ ئەگەر قاتناشمساق، قانداق ھەل قىلساق ياخشى؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام. ئاللاھ تائالانىڭ: ﴿سەن ئۇلاردىن ئۆلگەن ھېچبىرسىنىڭ نامىزىنى چۈشۈرمىگىن، ئۇنىڭ قەبرىسى ئۈستىدىمۇ تۇرمىغىن﴾(9/«تەۋبە»: 84)، ﴿پەيغەمبەرگە ۋە مۇئمىنلەرگە مۇشرىكلارنىڭ ئەھلى دوزاخ ئىكەنلىكى ئېنىق مەلۇم بولغاندىن كېيىن مۇشرىكلار ئۇلارنىڭ تۇغقىنى بولغان تەقدىردىمۇ ئۇلارغا مەغپىرەت تىلىشى دۇرۇس ئەمەس﴾(9/«تەۋبە»: 113) دېگەن ئايەتلىرىگە ئاساسەن ئاتېئىست، يەھۇدىي، خىرىستىيان، بۇددىست، مۇناپىق، مۇشرىك، مۇرتەد ۋە ئۇنىڭدىن باشقا تۈرلۈك كافىرلارنىڭ نامىزىنى چۈشۈرۈشكە، ئۇلارغا مەغپىرەت تىلەشكە بولمايدۇ.
شۇنداقلا ئۇلارنى يۇيۇپ – تاراش، كېپەنلەش، دەپنە مۇراسىمىغا، چېركاۋ ۋە شۇنىڭدەك ئىبادەتخانىلىرىدىكى يىغىلىشىغا قاتنىشىش، جىنازىسىغا ئەگىشىپ مېڭىش ۋە قەبرىسى ئۈستىدە تۇرۇشمۇ چەكلىنىدۇ. پەقەتلا ئۇلارغا رەھمەت ۋە مەغپىرەت تىلىمىگەن ئاساستا تۇغقانلىرىغا شۇ يۇرتنىڭ ئادەتتىكى «سەۋر قىلىڭ» دېگەندەك سۆزلىرى بىلەن تەزىيە بىلدۈرۈپ قويسا بولىدۇ.
ئىمام مالىك: «مۇسۇلمان كىشى كافىر ئۆلگەن ئاتىسىنىمۇ يۇيۇپ – تارىمايدۇ، جىنازىسىغا ئەگەشمەيدۇ، قەبرىسىگە كىرگۈزمەيدۇ، پەقەتلا دەپنە قىلىدىغان ئادەم يوق بولغانلىقتىن ئەنسىرىسىلا ئۇنى كۆمۈپ قويىدۇ» دېگەن.(«ئەلمۇدەۋۋەنەتۇل كۇبرا»، 1/261)
شۇڭا، تەزىيە بىلدۈرۈپ قويۇش بىلەن كۇپايىلىنىپ، باشقا ئىشلارغا قاتنىشالمايدىغانلىقىنىڭ دىنىي سەۋەبىنى ئېنىق دەپ، ئەپسىز بولسا، باشقا سەۋەب كۆرسىتىپ ئۆزرە ئېيتسىمۇ بولىدۇ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
112 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز! قورساقتا ئۆلۈپ قالغان ئۈچ ئايلىق ھامىلە قىيامەت كۈنى ئانىسىغا شاپائەت قىلامدۇ؟ ياكى بۇ ھامىلىنىڭ ئىسلامدىكى ئورنى نېمە؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام. نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم مۇنداق دېگەن: «بىر بەندىنىڭ بالىسى ئۆلسە، ئاللاھ پەرىشتىلەرگە:
—بەندەمنىڭ بالىسىنى قەبزى روھ قىلدىڭلارمۇ؟ ـ دەيدۇ، پەرىشتىلەر:
— شۇنداق، ـ دېيىشىدۇ. ئاللاھ يەنە:
— بەندەمنىڭ يۈرەك پارىسىنى قەبزى روھ قىلدىڭلارمۇ؟ ـ دەيدۇ، پەرىشتىلەر:
— شۇنداق، ـ دېيىشىدۇ. ئاللاھ:
— بەندەم نېمە دېدى؟ ـ دەپ سورايدۇ، پەرىشتىلەر:
— ساڭا ھەمد ئېيتتى ۋە: ‹شۈبھىسىزكى، بىز ئاللاھنىڭ ئىلكىدىمىز، يەنە ئاللاھنىڭ دەرگاھىغا قايتىمىز› دېگەن دۇئانى ئوقۇدى، — دەيدۇ. ئاللاھ:
— ئۇنداق بولسا، ئۇ بەندەمگە جەننەتتە بىر ئۆي سېلىڭلار ۋە ئۇنى ‹ھەمد ئۆيى› دەپ ئاتاڭلار، — دەيدۇ».(تىرمىزىي 1021).
كۆپلىگەن ئالىملار: تۆرەلمە 120 كۈندە ئۈچ باسقۇچنى بېسىپ ئۆتىدۇ. ھەربىر باسقۇچ قىرىق كۈن بولىدۇ. سۈرىتى مۇكەممەل ھالەتكە كەلگەندە، ئاندىن ئۇنىڭغا روھ پۈۋلىنىدۇ. دېمەك روھ تۆت ئايدىن كېيىن پۈۋلىنىدۇ، دەپ چۈشەنگەن. يەنە بىرقىسىم ئالىملار: قىرىق كۈندىن كېيىن بولىدۇ، دەپ قارىغان. «فەتھۇلبارىي»، 11/483. لېكىن، سەھىھ ھەدىسلەردە قىرىق ئىككى كۈندىن كېيىنلىكى ئېنىق. ئەمما، 120 كۈندىمۇ ياكى قىرىق ئىككى كۈن بىلەن 120 كۈن ئارىلىقىدىمۇ كېسىپ ئېيتىش ئېنىق دەلىلگە مۇھتاج.
بۇنىڭغا ئاساسەن ئاتا – ئانىسىغا تۆت ئايلىق بولغاندىن كېيىن چۈشۈپ كەتكەن بالا شاپائەت قىلالايدۇ. يەنە بىر قىسىم ئالىملارنىڭ قارىشىدا قىرىق ئىككى كۈندىن كېيىن چۈشۈپ كەتكەن بالىمۇ شاپائەت قىلالايدۇ.
قانداقلا بولمىسۇن، نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: «جېنىم ئىلكىدە بولغان زات بىلەن قەسەمكى، ئانىسى ئاللاھتىن ئەجىر تىلەپ سەۋر قىلسا، چۈشۈپ كەتكەن بالا ئانىسىنى ھەمرىيى بىلەن جەننەتكە تارتىدۇ» دېگەن(ئەھمەد 22143) بولغاچقا، قىرىق ئىككى كۈندىن كېيىن ئادەمزات شەكلىگە كىرىپ چۈشۈپ كەتكەن بالىمۇ شاپائەت قىلالايدۇ دېگىلىمۇ بولىدۇ. ئىمام نەۋەۋىيمۇ: «بىر بالىنىڭ ئۆلۈمى دوزاخقا دالدا بولىدۇ. ئادەمزات شەكلىگە كىرىپ چۈشۈپ كەتكەن تۆرەلمىمۇ شۇنداق» دېگەن. («ئەلمەجمۇﺋ»، 5/324).
شۇنداقلا ھەرقانداق مۇسىبەت سەۋرچان بولغان تەقدىردە، ئاتا – ئانا ئۈچۈن كەففارەت بولىدۇ. نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم دېگەنكى: «مۇسۇلمانغا يەتكەن ھارغىنلىق ياكى كېسەللىك، ياكى ئەندىشە، ياكى قايغۇرۇش، ياكى ئەزىيەت ۋە ياكى غەم – غۇسسەلەر ئۈچۈن، ھەتتا بەدىنىگە كىرىپ كەتگەن بىر تىكەن ئۈچۈنمۇ، ئاللاھ ئۇنىڭ گۇناھلىرىنى يۇيۇۋېتىدۇ» (سەھىھەين).
ئاللاھ تائالا: ﴿ئۆزلىرىگە بىرەر مۇسىبەت يەتكەن چاغدا: ‹بىز ئاللاھنىڭ ئىگىدارچىلىقىدىمىز، بىز چوقۇم ئۇنىڭ دەرگاھىغا قايتقۇچىلارمىز› دەيدىغانلار، ئەنە شۇلارغا پەرۋەردىگارىدىن مەدھىيەلەر بىلەن رەھمەت باردۇر، ئاشۇلارلا ھىدايەت تاپقۇچىلاردۇر﴾)2/«بەقەرە»: 156 -، 157 (دېگەن. يەنە ﴿پەقەت سەۋر قىلغۇچىلارغا ئۇلارنىڭ ئەجرى ھېسابسىز بېرىلىدۇ﴾(39/«زۇمەر»: 10) دېگەن. شۇڭا سەۋرچانلىق بىلەن ئاللاھتىن ئەجىر ئۈمىد قىلىش كېرەك.
يۇقىرىقى ئەجىرلەرنىڭ ھەممىسى ئاللاھقا ئىمان كەلتۈرگەن ۋە ئاللاھتىن ئەجىر كۈتكەن ھالدا بالىلىرىدىن بىئىختىيار ئايرىلىپ قالغان مۇئمىنلەرگە ۋەدە قىلىنغان بولۇپ، ئۇنداق ئەمەسلەر ياكى بالىلىرىنى قەستەن چۈشۈرۈپ جىنايەت ئىشلىگەنلەر بۇنىڭدىن قۇرۇق قېلىشى تۇرغانلا گەپ. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
113 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز! ئايال كىشىنىڭ ئېرىگە ھەر جەھەتتىن ئىتائەت قىلىشى پەرزمۇ؟ ھەتتا ئايال كىشىنىڭ ئورۇق – تۇغقانلىرىدىنمۇ باردى – كەلدى، سىلە – رەھىمنى ئۈزۈشنى تەلەپ قىلىسا، بۇ ھەقتىمۇ ئىتائەت قىلىش كېرەكمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام. گۇناھ ئىشقا بۇيرۇمىغانلا بولسا، ئايال كىشى ئېرىگە ئىتائەت قىلىشقا بۇيرۇلغان. ئەمما، گۇناھ بولىدىغان ئىشقا بۇيرۇسا، ئىتائەت قىلىشقا بولمايدۇ. پەيغەمبىرىمىز سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ: «گۇناھ ئىشتا ئىتائەت قىلىش يوق، ئىتائەت قىلىش دېگەن توغرا ئىشلاردا بولىدۇ» (بۇخارىي 7256)، «ئاللاھقا ئاسيلىق قىلىشتا مەخلۇققا ئىتائەت قىلىش يوق» (بۇخارىي 7257) دېگەن كۆرسەتمىلىرىگە ئاساسەن، سىلە – رەھىمنى ئۈزۈشكە بۇيرۇغان ئەرگە بۇ ئىشتا ئىتائەت قىلىشقا بولمايدۇ. چۈنكى، سىلە – رەھىم قىلىش ۋاجىب ئەمەللەر قاتارىدىن بولۇپ، ئۇنى ئۈزۈش لەنەت كەلتۈرىدىغان چوڭ گۇناھلار قاتارىدىندۇر. ئاللاھ تائالا ئېيتقانكى: ﴿سىلەر (ئىسلامدىن) يۈز ئۆرۈسەڭلار زېمىندا بۇزغۇنچىلىق قىلارسىلەرمۇ ۋە سىلە ـ رەھىمنى ئۈزۈپ قويارسىلەرمۇ؟ ئەنە شۇنداق كىشىلەرنى ئاللاھ رەھمىتىدىن يىراق قىلدى، ئۇلارنى (ھەقنى ئاڭلاشتىن) گاس قىلدى، (ھىدايەت يولىنى كۆرۈشتىن) كور قىلدى. ئۇلار (ھەقنى تونۇش ئۈچۈن) قۇرئاننى پىكىر قىلمامدۇ؟ بەلكى ئۇلارنىڭ دىللىرىدا قۇلۇپ بار﴾(47/«مۇھەممەد»: 22 – 24). پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەممۇ: «سىلە ـ رەھىمنى ئۈزگۈچى جەننەتكە كىرمەيدۇ» دېگەن (بۇخارىي 5984).
لېكىن، باردى – كەلدى بەكلا ئاۋۇپ، ئۆيدىكى مەجبۇرىيەتلەر تاشلىنىپ قالىدىغان ياكى ئائىلىگە بىئارامچىلىق ۋە باش ئاغرىقى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ئالاھىدە ئەھۋاللاردا ئەر ئايالىنى تۇغقانلىرى بىلەن باردى – كەلدى قىلىشتىن چەكلىيەلەيدۇ. بۇنىڭدا ئۆرپ – ئادەتنىمۇ ۋە ئەمەلىي ئەھۋالنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلماسلىق لازىم. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
114 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز، سالامەت تۇرۇپلىمۇ؟ پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم راستىنلا مال دۇنياغا دۈم چۈشكەن كىشىنى قارغاپ: «بېشىنى يېگەي» دېگەنمۇ؟ چۈشەندۈرۈپ قويغان بولسىلا، ئاللاھ رازى بولسۇن.
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام، تىنچلىق ئەلھەمدۇلىللاھ. شۇنداق، سەھىھ ھەدىستە: ئەبۇ ھۇرەيرە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمدىن ئۇ زاتنىڭ مۇنداق دېگەنلىكىنى خەۋەر بەرگەن: «تىللانىڭ قۇلى، تەڭگەنىڭ قۇلى ۋە تاۋار – دۇردۇننىڭ قۇلى دۈم چۈشۈپ بېشىنى يېگەي! ئۇنىڭغا بېرىلسە رازى بولىدۇ، بېرىلمىسە نارازى بولىدۇ. ئۇلار دۈم چۈشۈپ بېشىنى يېگەي! كېسىلى قايتا قوزغالغاي! تىكەن سانجىلىپ كەتسە چىقىرىۋېتىدىغان بىرەرسىنى تاپالمىغاي!…»(بۇخارىي 2887) سەۋەبى شۇكى، ئۆزىنىڭ ھاۋايى – ھەۋىسى ۋە شەھۋىتىنى ئىلاھ قىلىۋالغان كىشى ئىنسانلارنىڭ ئەڭ بەدبەختىدۇر. چۈنكى، ئۇنىڭ پۈتۈن ئىشى ھاۋايى – ھەۋىسىنى ۋە شەھۋىتىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن بولىدۇ. دېمەك، ئۇ ئاللاھقا قۇلچىلىق قىلىشتىن ئىبارەت ئۇنىڭ ئۈچۈن يارىتىلغان ۋەزىپىسى ۋە رولىنى ئۇنتۇپ ۋە تاشلاپ قويۇپ، ھاۋايى ھەۋىسىنى ۋە شەھۋىتىنى ئاللاھ رازى بولمايدىغان تەرىقىدە قاندۇرماقچى بولغان. ئۇ پۈتۈن ئىشىنى دۇنيانىڭ مال – ماتالىرىغا قارىتىپ، باقىي ئالەمنى نەزەردىن ساقىت قىلغان. ئاللاھ ئۇنىڭغا بەرسە، رىزىقىدىن رازى بولغان، بەرمىسە ئۇنىڭغا پۈتۈلگىنىدىن نارازى بولۇپ قاقشىغان. بۇنىڭ بىلەن ئۇ مۇشۇ نەرسىلەرنىڭ قۇلى بولغان ۋە «بېشىنى يېگەي» دەپ قاغاشقا ھەقلىق بولغان. نەتىجىدە ئۇ كىشى دۇنياغا ئېرىشىش ئۈچۈن ئاخىرىتىنى زايە قىلغان. ھالبۇكى، ئىنسانلارنىڭ ئەڭ بەختلىكى ئاللاھنىڭ رازىلىقىنى كۆزلەپ ياشىغان كىشىدۇر. مانا بۇ ھەدىستە نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ھەربىر مۇئمىننى ھاۋايى – ھەۋىسىگە ۋە شەھۋىتىگە قۇل بولۇپ قېلىشتىن ئاگاھلاندۇرۇپ، ئاللاھ ئۈچۈن، ئاللاھقا قۇلچىلىق قىلىش ئۈچۈن ياشاشقا تەرغىب قىلغان. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
115 – سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئۇستاز! ئاللاھ سالامەت قىلسۇن. بۇ يىل تۈركىيەنىڭ ھۆكۈمەت قارمىقىدىكى داڭلىق بىر ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ تىپ (دوختۇرلۇق) فاكۇلتېتىنىڭ ئاسپىرانتلىق پروگراممىسىغا قوبۇل قىلىنغان ئىدىم. بىراق ئىقتىسادى ئەھۋالىم يار بەرمەيۋاتقانلىقى، تۈركىيەدىكى مال باھاسىنىڭ توختىماي ئۆسۈپ كېتىشى قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلى ئوقۇشتىن سىرتقى ۋاقىتلاردا ئىشلەپ تاپقان پۇلۇم تۇرمۇشۇمنى قامداشقا يەتمەيدىغاندەك قىلىدۇ. شۇڭا، دۆلەتنىڭ مائارىپ كرېدىسىگە ئىلتىماس قىلىپ بېقىش خىيالى كاللامغا كىرىۋالدى. بۇ كرېدىدە ئاز بولسىمۇ ئۆسۈم بارلىقىنى بىلىمەن. شۇڭا، قانداق قىلىش ھەققىدە بەك دېلىغۇللۇقتا قالدىم. سوئالىمغا كەلسەك، تۈركىيە ھۆكۈمىتى تەسىس قىلغان مائارىپ كرېدىسى (كا يې كا كرېدىسى) نى ئېلىش جائىزمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام. مائارىپ كرېدىسى (كا يې كا كرېدىسى KYK Öğrenim Kredisi) دۆلەت تەرىپىدىن ئالى مەكتەب ئوقۇغۇچىلىرىغا ئوقۇش مۇددىتى جەريانىدا ئايمۇئاي ئۆتنە بېرىلىپ، ئوقۇش پۈتكەندىن كېيىن بىرقانچە يىل ئىچىدە قايتۇرۇپ ئېلىنىدىغان، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئوقۇۋېلىشى كۆزلەنگەن ياردەم قەرزىدۇر. قايتۇرۇشتا پۇل پاخاللىقى ياكى مەلۇم تاۋار باھاسى ياكى تۈفە نىسبىتى بويىچە ئارتۇق قايتۇرىدىغان بولغاچقا، كۆپچىلىكنىڭ قارىشىدا بۇ جازانىگە كىرىدۇ. بىر قىسىم ئالىملار جازانە ھېسابلىمايدۇ. شۇڭا تۈركىيەدىكى ئۆلىمالارمۇ ئىككى خىل قاراشتا بولۇپ قالغان. لېكىن، كېيىنكى جائىز دېگەن قاراش بويىچە ئېيتقاندىمۇ، بۇ قەرزنى بەلگىلەنگەن يىل ۋە ئايلاردا قايتۇرالمىغان تەقدىردە، كېچىكمە جازاسىدىن ئىبارەت ئۆسۈم تۆلەش مۇقەررەر. شۇڭلاشقا، ئېقتىساد ئىگىلىرى ۋە تونۇشلاردىن ئالتۇن ياكى دوللار قەرز ئېلىپ ياكى ۋەقفلەردىن ياردەم ئېلىپ ئوقۇۋېلىش ئەڭ توغرىسىدۇر. ئىقتىساد ئىگىلىرىنىڭمۇ قەرز ياكى ياردەم بېرىشى زۆرۈر. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
116 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز! قانداق ئەھۋاللىرى؟ ياخشىمۇ؟ سوئالىم، پەيغەمبىرىمىز سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ «پېقىرلىقتىن ئاللاھقا پاناھلىق تىلەيمەن» دەپ دۇئا قىلغانلىقى راستمۇ؟ ئەگەر راست بولسا، نېمىشقا پەيغەمبىرىمىز قىيىن بىر ھايات ياشىغان؟ كۈنىمىزدە تونۇلغان ئالىملارنىڭ يېڭى ماشىنىلارنى مىنىپ، ئازادە ئۆيلەردە ئولتۇرۇپ، باياشات ياشىشى خەلق تەرەپتىن بەك ياقتۇرۇلمايدۇ. ئالىملارنىڭ باياشات ياشىشى توغرىمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. تىنچلىق. ئاللاھقا شۈكۈر. توغرا، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: «ئى ئاللاھ! ھورۇنلۇقتىن، بەك قېرىپ كېتىشتىن، قەرزدارلىقتىن، گۇناھتىن، دوزاخ ئازابىدىن، دوزاخ ۋە قەبرىنىڭ فىتنەسىدىن، قەبرە ئازابىدىن، بايلىق ياكى كەمبەغەللىك فىتنەسىنىڭ يامانلىقىدىن، دەججال فىتنەسىنىڭ يامانلىقىدىن ساڭا سىغىنىمەن»(بۇخارىي 6375) دەپ دۇئا قىلغىنىدەك، ھەر نامازدىن كېيىن: «ئى ئاللاھ! مەن ساڭا كۇفۇردىن، پېقىرلىقتىن ۋە قەبرە ئازابىدىن ساڭا سىغىنىمەن» دەپ دۇئا قىلاتتى.(نەسائىي 1347) يەنە: «ئى ئاللاھ! مەن سەندىن ھىدايەت، تەقۋالىق، ئىپپەت ۋە بايلىق (بىھاجەتلىك) تىلەيمەن» دەپ دۇئا قىلاتتى.(مۇسلىم 1347)
ئاللاھنىڭ رەسۇلى سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم نامرات، پېقىر ئەمەس ئىدى. ئۇ زات قۇرەيشنىڭ ئەڭ نوپوزلۇق، باي ۋە ئېسىل ئائىلىلىرىنىڭ ئوغلى بولۇپ، ئاتىسىدىن يېتىم قالغاچقا، پەيغەمبەرلىكتىن بۇرۇن پېقىرلىققا دۇچار بولغان بولسىمۇ، ئاللاھ تائالا قۇرئان (93/«زۇھا»: 8) دا ئېيتقىنىدەك، (ئۇ زاتنى خەدىجە رەزىيەللاھۇ ئەنھانىڭ مال – مۈلكىدە شېرىكلىشىپ) تىجارەت قىلىش بىلەن كىشىلەردىن بىھاجەت قىلغان. ئۇ زات ئاتا – ئانىسىدىن مال – دۇنيا، قورۇ – جاي مىراس ئالغان. خەدىجە رەزىيەللاھۇ ئەنھادىنمۇ مال – دۇنيا، قورۇ – جاي مىراس ئالغان. ھىجرەت قىلغاندىن كېيىن ھۈنىرى جىھاد ۋە غازات بولغان. كافىرلاردىن ئالغان ئولجا – غەنىيمەتلىرى بىلەن باي ياشايتتى. غەنىيمەتلەرنىڭ بەشتىن بىرىنى، ئۇرۇشسىز ئېلىنغان ئولجىلارنىڭ ھەممىسىنى ئاللاھنىڭ رەسۇلى خاھلىغىنىچە تەسەررۇپ قىلاتتى. گاھىدا قول ئىلكىدىكى جىمى مال – دۇنيانى موھتاجلارغا، جىھادقا ۋە ئاللاھ يولىغا سەرپ قىلىۋېتىپ، قورسىقى ئاچ قالىدىغان، قەرز ئالىدىغان ئەھۋاللاردىن خالىي بولمىغان بولسىمۇ، ئۇزۇنغا بارمايلا ئاللاھ ئۇ زاتقا يەنە كەڭ رىزق بېرەتتى. توققۇز ئايالىغا تويلۇق، تۇرالغۇ ۋە نەپىقە قاتارلىق خىراجەتلىرىنى قىلالايتتى. ئاياللىرى، بالىلىرى ۋە خىزمەتچىلىرىنىڭ بىر يىللىق ئوزۇقىنى تەييارلاپمۇ قوياتتى. مىشكى – ئەنبەر كەبى ئىنتايىن قىممەتلىك ئەتىرلەرنى ئىشلىتەتتى، «دۇلدۇل»، «قەسۋا» دەپ ئاتالغان ئېسىل ئات – ئۇلاغلىرى بار ئىدى. بۇ شۇ دەۋرنىڭ ئەڭ ئېسىل ماشىنىلىرىدەك ئىدى. ئىنتايىن سېخىي زات ئىدى. 100 دىن ئاشقان غېرىب – غۇرابا ئەھلىسۇففەگە خەجلەيتتى. نۇرغۇن قۇللارنى ئازاد قىلىۋەتكەن ئىدى.
باشقا پەيغەمبەرلەردىنمۇ ۋە ئەسھاب كىراملەردىنمۇ پېقىرلىرىمۇ بولغىنىدەك، ئىبراھىم، داۋۇد، سۇلايمان ئەلەيھىسسالاملاردەك باي زاتلار ئۆتكەن. ئىبراھىم ئەلەيھىسسالام مېھمانلىرىغا موزاي كاۋاپ قىلىپ ئەكەلگەن. ئەسھاب كىراملەردىن ئابدۇرراھمان ئىبنى ئەۋف، ئەبۇبەكرى، ئوسمان ئىبنى ئەففان كەبى ئىنتايىن باي زاتلارمۇ بولغان. ئىنسانلارنىڭ ئەڭ ئەۋزەللىرى بولمىش ئاشۇ زاتلار ى بىزگە ئۈلگەدۇر.
پېقىرلىقنىڭ كۇفۇر، خىيانەت… كەبى تۈرلۈك ئېغىر بالايى – مۇسىبەتلەرنى سۆرەپ كېلىدىغانلىقى ئېنىق. ئۆلىمالارمۇ ھالال، پاك تاپقان مۈلكىنىڭ زاكىتىنى ئادا قىلىپ، باياشات ياشىسا ئەلبەتتە بولىدۇ. بىھاجەت بولغاندىلا تەمەدىن، باشقىلارنىڭ قولىغا قاراپ، دىننى بۇرمىلاپ بېرىشتىن، ۋەتەن – مىللەتنى سېتىشتىن مەلۇم دەرىجىدە ساقلىنىپ قالىدۇ. باشقا سەۋەب بولمىسا ئۇلارنىڭ باياشات ياشىشىنى ئەيىبلەش توغرا ئەمەس.
ھەتتا تەركىدۇنيالىق بىلەن تونۇلغان تەسەۋۋۇف ئەھلىمۇ بۇ نوقتىغا ئالاھىدە ئېتىبار بەرگەن. ئەبۇلھەسەن شازلىي ھەزرەتلىرىنىڭ ئېسىل تون كىيىپ يۈرگەنلىكىنى كۆرگەن بىر مۇرىدى ئۇنىڭدىن:
– تەقسىر! ئۆزلىرى مۇشۇ ئېسىل توندا ئاللاھقا قۇلچىلىق قىلامدىلا؟ – دەپ سورىغاندا، پىر ئۇستازى ئۇنىڭغا:
– ئەي نادان! سەن بۇ جۇلجۇل يەكتىكىڭ بىلەن مەخلۇقلارغا مۇھتاجلىقىڭنى ئىزھار قىلىسەن، مەن بۇ ئېسىل تونۇم بىلەن مەخلۇققا ئېھتىياجىم يوقلۇقىنى ئىزھار قىلىمەن، – دەپ جاۋاب بەر گەن ئىكەن.
دىنىمىز «باي بولماي پېقىر ياشا» دەپ تەشەببۇس قىلمايدۇ. بەلكى «پۈتۈن ئەس – يادىڭ دۇنيادا بولۇپ، دۇنياغا بېرىلىپ كەتمە، كىبىرلەنمە، دۇنيادىن نېسىۋەڭنىمۇ ئۇنۇتما» دەيدۇ. ئاللاھ تائالا: ﴿ئاللاھ ساڭا بەرگەن بايلىق بىلەن ئاخىرەت يۇرتىنى تىلىگىن، دۇنيادىكى نېسىۋەڭنىمۇ ئۇنتۇمىغىن، ئاللاھ ساڭا ياخشىلىق قىلغاندەك، سەن (ئاللاھ نىڭ بەندىلىرىگىمۇ) ياخشىلىق قىلغىن، يەر يۈزىدە بۇزغۇنچىلىقنى تىلىمىگىن، ئاللاھ ھەقىقەتەن بۇزغۇنچىلىق قىلغۇچىلارنى دوست تۇتمايدۇ﴾(28/«قەسەس»: 77) دېگەن.
117 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز! تۇركىيەدە 18 ياشتىن كىچىك كىملىك ئالغانلارغا 6 ئاي ئەسكەرلىك مەجبۇرىي ئىكەن، بەدەللىك قىلىش ئۇچۇن 250 مىڭ تېلىدەك پۇل كېتىدىكەن، قۇربى يەتمەيدىغانلار زاكات پۇل ئېلىپ بەدەللىك ئەسكەرلىك قىلسا بولامدۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. ئاللاھ تائالا «قۇرئان كەرىم» (9/«تەۋبە»: 60) دە زاكات سەرپ قىلىنىدىغان سەككىز تۈرنىڭ بىرىنى «ئاللاھنىڭ يولى» دەپ كۆرسەتكەن بولۇپ، زاكاتنى ئاللاھنىڭ يولى بولمىش جىهاد ۋە جىھاد تەييارلىقىدىن ئىبارەت ئەسكەرلىك تەربىيەسى ئېلىشقا ئىشلىتىشنىڭ ئورنىغا ئۇنىڭدىن باش تارتىش ۋە ئەسكەرلىك تەلىم ئالماسلىققا سەرپ قىلىشقا بولمايدۇ. چۈنكى، بۇنداق قىلغاندا زاكات جايىغا ئەمەس، دەل تەتۈرىگە سەرپ قىلىنغان بولىدۇ. شۇڭا، قۇربى يەتمەيدىغانلار پۇل تۆلىمەي تولۇق ئەسكەرلىك تەربىيەسى ئېلىشى كېرەك. قۇربى يېتىدىغانلار بەدەللىك قىلسا جائىز. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
118 – سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ئۇستاز! تەھەججۇد نامازدىن كېيىن بامدات ۋاقتى كىرىپ قالغان ئىدى. يەل قىستىغان بولسىمۇ چىقمىغاندىكىن دەپ بامداتنى ئوقۇۋەردىم. لېكىن كۆڭلۈم يېرىم، قايتا ئوقۇشنى ئويلاۋاتىمەن، تاھارەت قىستاغلىق ئوقۇغان نامىزىمنىڭ ھۆكمى نېمە؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھ. نەبىي سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم: «(يېگۈسى بار) تاماق تەييار بولغاندا ۋە چوڭ – كىچىك تەرەت قىستىغاندا، ناماز ئوقۇش يوق» دېگەن (مۇسلىم: 560) بولغاچقا، چوڭ – كىچىك تەرەت ۋە يەل قىستىغان ئەھۋالدا چىداپ تۇرۇپ ناماز ئوقۇش ۋە تاماملاش كۆپچىلىك فۇقاھائنىڭ نەزەرىدە مەكرۇھتۇر. چۈنكى، بۇ خۇشۇئغا ۋە دىققتىتىگە مەلۇم دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزىدۇ. قىستىمىغان ھالەتتە باشلاپ نامازدا قىستاپ كەتسىمۇ ھەنەفىي مەزھەبتە ئوخشاش. شۇڭا، جامائەت قولدىن كېتىدىغان بولسىمۇ ئالدى بىلەن ھاجەت قىلىۋېلىپ، تاھارەت يېڭىلاپ، ياكى تاماق يەۋېلىپ ئاندىن ئوقۇيدۇ. چۈنكى، مەكرۇھ ئىشنى قىلغاندىن (نامازنى جامائەت بىلەن ئوقۇشتىن ئىبارەت) سۈننەتنى تەرك قىلماق ئەلا. نامازدا توساتتىن قىستىسا نامازنى توختىتىپ، ھاجەت قىلىۋېلىپ، تاھارەت يېڭىلاپ ئاندىن ئوقۇيدۇ. قىستىسىمۇ چىداپ ئوقۇسا ناماز ئادا بولىدۇ – يۇ گۇناھكار بولىدۇ. ھاجەت قىلىۋېلىپ، تاھارەت يېڭىلىغۇچە ناماز ۋاقتى چىقىپ كېتىدىغان بولسا قىستاش يەڭگىل بولسا نامازنى ئوقۇۋېرىش مەكرۇھ بولمايدۇ. بەكلا قىستاپ، نامازنىڭ رۇكۇ – سەجدەلىرىنى جايىدا ئادا قىلالمايدىغان بىئارامچىلىق بولسا ناماز بۇزۇلىدۇ. بۇ ئەھۋالدا ئۆزرىلىك بولغاچقا، ناماز ۋاقتى چىقىپ كېتىدىغان بولسىمۇ تاھارەت يېڭىلاپ ئاندىن ئوقۇش كېرەك. ۋەللاھۇ ئەئلەم.
