سوئال: ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم. كىبىرنى قانداق قىلىپ يوقاتقىلى بولىدۇ؟ بىرسى بىلەن پاراڭلاشقاندىن كىيىن، ئۇنىڭ مېنىڭ ھەققىمدە : ئۇنىڭدا كىبىر بار، دېگەنلىكىنى ئاڭلاپ قالدىم، ئۆزۈمنى تەكشۈرۈپ كۆرسەم راستىنلا شۇنداقكەن. ئويلىغانسېرى پۈتۈن تۇرمۇشۇمغا ھەتتا ھەربىر سۆزلىرىمگىچە سىڭىپ كەتكەنلىكىنى ھېس قىلىۋاتىمەن، كۆڭلۈم بەكلا يېرىم. قەلبنى كىبىردىن پاك تۇتۇشنىڭ يوللىرى ھەققىدە سۆزلەپ بەرگەن بولسىلا. ئاللاھ ھەممىمىزنى توغرا يولغا باشلىسۇن.
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھى ۋەبەرەكاتۇھۇ:
بارلىق ھەمدۇسانالار جانابىي ئاللاھقا بولسۇن، شۇنداقلا پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە، ئائىلە – تاۋابىئاتلىرىغا، ئەسھابلىرىغا ۋە ئۇ زاتقا تاكى قىيامەتكىچە ئەگەشكەنلەرگە دۇرۇد ۋە سالاملار بولسۇن.
قەدىرلىك قېرىندىشىم! دىنىمىز ئەڭ يامان كۆرگەن ۋە ئىنسان روھىيىتىگە ئەڭ خەتەرلىك دەپ قارىغان ھالاكەتكە تاشلىغۇچى ئىللەتلەرنىڭ بىرى كىبىر بولۇپ، «قۇرئان» ۋە «سۈننەت» ئۇنى ئەيىبلىگەن ۋە ئۇنىڭدىن ئاگاھلاندۇرغان ئايەت ۋە ھەدىسلەر بىلەن تولغاندۇر. مىسالغا ئالساق، ئاللاھ تائالا مۇنداق دېگەن: ﴿يەر يۈزىدە ناھەق تەكەببۇرلۇق قىلىدىغانلارنى قۇدرەت دەلىللىرىمدىن يىراقلاشتۇرىمەن﴾(ئەئراف: 146)، ﴿ئاللاھ تەكەببۇرلۇق قىلغۇچىلارنى ھەقىقەتەن دوست تۇتمايدۇ﴾(نەھل: 23). ﴿(ئۇلارغا) «جەھەننەمنىڭ دەرۋازىلىرىدىن كىرىڭلار، جەھەننەمدە مەڭگۈ قېلىڭلار، مۇتەكەببۇرلارنىڭ جايى نېمىدېگەن يامان!» دېيىلىدۇ﴾(زۇمەر: 72).
پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم كىبىرنىڭ خەتىرى ۋە ماھىيىتىنى تۆۋەندىكى بىر ھەدىسىدە ئېنىق بايان قىلغان:
پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام: «قەلبىدە زەررىچىلىك كىبىر بولغان كىشى جەننەتكە كىرمەيدۇ» دېگەن، ساھابىلەردىن بىرى:
— لېكىن، ئادەم كىيىم – كېچەكلىرىنىڭ ۋە كەشىنىڭ چىرايلىق بولۇشىنى ياخشى كۆرسىچۇ؟ — دەپ سورىغاندا، پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام:
— ئاللاھ گۈزەلدۇر، گۈزەللىكنى ياخشى كۆرىدۇ، كىبىر دېگەن ھەقكە ئۇنىماسلىق، كىشىلەرنى كۆزگە ئىلماسلىقتۇر — دەپ جاۋاب بەرگەن(1).
يەنى كىيىنىش، تۇرالغۇ ۋە ماشىنا قاتارلىقلاردا چىرايلىق، ئېسىل بولۇشنى ياقتۇرۇش پاكىتقا ئۇنىماسلىق، كىشىلەرگە چوڭچىلىق قىلىش ۋە ئۇلارنى كۆزگە ئىلماسلىقتىن ئىبارەت كىبىر دائىرىسىگە كىرمەيدۇ. ئىككىسى نىيەت بىلەن پەرقلىنىدۇ.
«سەھىھەين»دىكى بىر ھەدىستە، پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم مۇنداق دېگەن: «دوزاخ ئېيتتى: مەن تەكەببۇرلۇق قىلغۇچىلارغا خاس قىلىندىم»(2).
سۇفيان ئىبنى ئۇيەينە (ھ. 107 – 198 / م. 725 – 814) ئېيتىدۇ: «كۆڭلى تارتقانلىقتىن گۇناھ – مەئسىيەت قىلىپ قالغان كىشىنىڭ تەۋبىسىنىڭ قوبۇل قىلىنىشىدىن ئۈمىدۋار بولغىن! چۈنكى، ئادەم ئەلەيھىسسالام كۆڭلى تارتقانلىقتىن (دەرەختىن يەپ) مەئسىيەت قىلىپ سېلىۋىدى، شۇ ھامان مەغپىرەت قىلىندى. بىراۋنىڭ قىلمىشى تەكەببۇرلۇقتىن بولسا ئۇنىڭغا لەنەت قىلىنىشتىن قورققىن! چۈنكى، ئىبلىس تەكەببۇرلۇق قىلىپ ئاللاھ تائالاغا ئاسىيلىق قىلغانىدى، شۇ ھامان لەنەت قىلىندى»(3).
ھارىس ئەلمۇھاسىبىي رەھىمەھۇللاھ (ھ. 170 – 243 / م. 781 – 857) : «سەن ئۆزۈڭنى ئەۋزەل دەپ قاراشتىن چەكلەنگەنسەن، ئۆزۈڭنى پاك ساناش ساڭا ھارام قىلىنغان. بەلكى سەن ئۇ دۇنيادا بۇ دۇنيادىكى ۋاقتىڭدا كۆزۈڭگە ئىلمىغانلارنىڭ ئاياغلىرى ئاستىدا بولۇپ قېلىشىڭ مۇمكىن»دېگەن(4).
شۇنىمۇ ئۇنۇتماسلىقىمىز كېرەككى، ئىبلىس كىبرى سەۋەبلىك ئاللاھنىڭ رەھمىتىدىن قوغلانغان. پىرئەۋن، ئەبۇ لەھەب ۋە باشقا نۇرغۇن كاپىرلارمۇ كىبرى سەۋەبلىك ئىمان ئېيتماي دوزىخىي بولۇپ كەتكەن. كۆپلىگەن ئالىملار كىبىرنى ئەڭ چوڭ گۇناھلار قاتارىدىن سانىغان. كىبرى بار ئىنساننى ئاللاھنىڭ ياخشى كۆرمىگىنىدەك، ئەتراپتىكى ئىنسانلارمۇ ياقتۇرمايدۇ. بۇ سەۋەبتىن كىبىردىن ئىچى سىقىلىش بىلەن بىرگە جەمئىيەتتە يېتىم قېلىش كېلىپ چىقىدۇ.
روھىيىتىمىزدىكى كېسەللەرنىڭ داۋاسىنى قىلىشتا مۇتەخەسسىس بولغان ئۇستاز ئىمام ھۆججەتۇل ئىسلام غەززالىي (ھ. 450 – 505 / م. 1058 – 1111) «ئىھيائۇ ئۇلۇمىددىن» ناملىق كىتابىنىڭ ئاخىرىدا بۇ ھەقتە تەپسىلىي توختالغان ۋە «قۇرئان كەرىم»نىڭ ئاخىرەتتىكى نىجاتلىقنى قەلبنىڭ ساغلاملىقىغا باغلىغانلىقىنى، قەلب ئاپەتلىرىنىڭ بېشى ۋە ئەڭ خەتەرلىكىنىڭ كىبىر ئىكەنلىكىنى بايان قىلغان. شۇنداقلا ئۇنى ئىنسانغا تېگىدىغان بىر خىل روھىي ئاپەت دەپ قارىغان. ئىمام غەززالىينىڭ دېيىشىچە: «كىبىرلىك ئىنسان ئۆزىنى چوڭ تۇتىدۇ ۋە ئۆزىنى باشقىلاردىن ئەۋزەل دەپ قارايدۇ. شۇنداقلا ئۆزىگە تەمەننا تۇيغۇسى بىلەن قاراپ، باشقىلارغا مەنسىتمەسلىك ۋە ھاقارەت نەزىرى بىلەن قارايدۇ. ئىنساننىڭ ئۆزىگە بۇ خىل نەزەردە قارىشى ئىجتىمائىي ھاياتقا ئاپەت بولىدىغان خەتەرنىڭ بېشىدۇر».
ئىمام غەززالىي يەنە مۇنداق دەيدۇ: «بىلگىنكى، كىبىر ئىنساننىڭ قەلبىدىكى كېسەللىك بولۇپ، ئۇنىڭ تاشقى كۆرۈنۈشىدە ئىپادىلەنگەن ناچار ئەخلاق ۋە سەلبىي ئىش – ھەرىكەتلەر بولسا كىبىرنىڭ ئالامىتى ۋە نەتىجىسىدۇر. بۇنى ‹تەكەببۇرلۇق› دەپ ئاتىساق ئەڭ لايىق بولىدۇ».
پىسخىكا جەھەتتىن كىبىرنى ئىنسان نەپسىدىكى ئۆزىنى تۆۋەن كۆرۈش تۇيغۇسىنىڭ ئالامىتى ياكى نەتىجىسى ۋە ياكى يېتەرسىزلىكلىرىنى تولدۇرۇش ۋاسىتىسى دەپ قاراش مۇمكىن. قانداق دېگەندە، مۇتەكەببۇر ئۆزىنى تۆۋەن كۆرۈپ ياكى يېتەرسىز دەپ قاراپ ئۆزىگە ئىشەنچ قىلالمىغاچقا، ئۆزىدىكى بۇ كەمتۈكلۈكنى تولدۇرۇشقا ئۇرۇنۇشى ئۇنى تەكەببۇرلۇق قىلىشقا ئېلىپ بارىدۇ. مەسىلەن، قەلبىدە پېقىرلىق تۇيغۇسى بارلار باي بولۇشقا قاتتىق تىرىشىدۇ ۋە باي بولغىنىدا تەكەببۇرلۇق قىلىدۇ. يەنى بۇ بايدىكى كىبىرنىڭ سەۋەبى ئەسلىدىكى پېقىرلىق تۇيغۇسىدۇر. ئاندىن بۇرۇن ئۇنى پېقىر دەپ قارايدىغانلارنى ئۇنداق ئەمەسلىكىگە ئىشەندۈرۈش ئۈچۈن «مۇنداق بايلىقىم بار»، «مۇنچىلىك خەجلىدىم» ۋە «مەن» دېگەندەك سۆزلەر بىلەن ئۆزىنى چوڭ تۇتۇشقا تىرىشىدۇ. ئەتراپتىكىلەرنى ئۆزىدىكى بايلىق ئۈستۈنلۈكىگە يەتمەيدىغان ناقىس ئىنسانلار دەپ قاراپ، ئۆزىگە لايىق سەۋىيەدىكىلەرنى تېپىشقا ئۇرۇنىدۇ. بۇنىڭ بىلەن كىبىر ھەم ۋاسىتە، ھەم نەتىجە بولىدۇ.
شائىر خەلىفە ئىبنۇلمۇئتەز (ھ. 247 – 296 / م. 861 – 909): «نۇقسانلىق تۇيغۇسىغا دۇچار كىشىلەر ئۆزلىرىنىڭ كامالەت ئىگىلىرى ئالدىدىكى ئەھۋالىنى تونۇپ يېتىپ، ئۆزلىرىنى چوڭايتىش ئۈچۈن كىبىرنى ۋاسىتە قىلىشىدۇ. ھالبۇكى كىبىر ھەرگىزمۇ كار قىلمايدۇ» دېگەن(5).
ئىمام غەززالىي تەكەببۇرلۇقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ۋە ئۇنى قۇترىتىدىغان سەۋەبلەرنى مۇنداق يەكۈنلىگەن:
«ئىنساننىڭ ئىچكى دۇنياسىغا خاس بولغان كىبىرنىڭ پەيدا بولۇشىغا سەۋەب بولىدىغان بىر ئامىل بار، ئۇ بولسىمۇ، ئۆزىگە تەمەننا قويۇش. ئەمما، ئىنساننىڭ سىرتقى كۆرۈنۈشىدە ئۆز ئىپادىسىنى تاپىدىغان زاھىرىي كىبىرگە سەۋەب بولىدىغان ئامىللار تۆتتۇر: ئۆزىگە تەمەننا قويۇش، ھىقد (ئۆچمەنلىك)، ھەسەت ۋە رىيا قىلىش»(6).
يۇقىرىقى تۆت ئىللەتتىن باشقا نىفاق، گۇمانخورلۇق، ئۆزىدە بولمىغان خىسلەت ياكى قىلمىغان خىزمەت بىلەن پەخىرلىنىش، پىخسىقلىق، تېز ئاچچىقلىنىش، مەنسەپكە ئامراقلىق، مىننەتخورلۇق، نەسىھەت ئاڭلىماسلىق، خاتالىقىنى باشقىلارغا ئارتىپ قويۇش، مەنمەنچىلىك، مەمەدانلىق، ئاۋىيخورلۇق، شەخسىيەتچىلىك ۋە ھەرقانداق ئەھۋالدا ئۆزىنى ئاقلاپ تۇرۇۋېلىش قاتارلىق يامان ئىللەت، ناچار ئەخلاقلا بولىدىكەن، ئۇ چوقۇم كىبىرگە چېتىشلىق بولىدۇ. چۈنكى، تەكەببۇرلۇق قىلغۇچى ئۆزىنى چوڭ تۇتۇش ئۈچۈن ياخشى خىسلەتلەردىن ۋاز كېچىشكە مەجبۇر بولغىنىدەك، بۇ تۈرلۈك ناچار ئەخلاقلارغا موھتاج بولىدۇ. نەتىجىدە كىبىر ئىنساننى جەننەت ئەھلىنىڭ ئەخلاقلىرىدىن يالىڭاچلىۋېتىدۇ. بۇ سەۋەبتىن پەيغەمبەر ئەلەيھىسسالام: «قەلبىدە زەررىچىلىك كىبىر بولغان كىشى جەننەتكە كىرمەيدۇ» دېگەن.
دېمەك، كىبىر باشقىلار بىلەن بولغان گەپ -سۆز، ئىش – ھەرىكەت، يۈرۈش – تۇرۇشلاردا، چىرايىدا، ئاۋازىدا، ھەتتا سۈكۈتتە تۇرۇشىدا ۋە قاراشلىرىدا ئىپادىلەنگەندەك، ئىنساننىڭ ئىچكى دۇنياسىدا، ئوي – خىيال، ئارزۇ – ئارمانلىرىدىمۇ كۆرۈلىدۇ ۋە ئۇنىڭدىن ئۆزىنى باشقىلاردىن ئۈستۈن تۇتۇش ۋە يوغانچىلىق قىلىش كېلىپ چىقىدۇ.
ھەتتا تائەت – ئىبادەتلەرنى كۆپ قىلىپ، گۇناھ – مەئسىيەتلەردىن ئۆزىنى يىراق تۇتىدىغانلارمۇ ئۆزىنىڭ تەقۋادارلىقىغا تايىنىپ، پاسىقلارنى تۆۋەن كۆرۈپ، كىبىرگە مۇبتىلا بولۇشىمۇ مۇمكىن. تابىئىنلەردىن جۇبەير ئىبنى نۇفەير رەھىمەھۇللاھتىن:
– كىبىرنىڭ قايسىسى ئەڭ يامان؟ – دەپ سورالغىنىدا، ئۇ:
– ئىبادەتنىڭ كىبرى، – دەپ جاۋاب بەرگەن(7). ئىمام غەززالىيمۇ بۇ ھەقتە مەخسۇس توختالغان.
ئۇنداقتا كىبىرنى داۋالاشنىڭ يولى قايسى؟
يۇقىرىدا بايان قىلىنغىنىدەك، كىبىر ھالاكەتكە تاشلىغۇچى پىسىخىكىي ۋە ئىجتىمائىي مەرەزلەرنىڭ ئەڭ خەتەرلىكى بولغاچقا، ئۇنى داۋالاش پەرزدۇر. ئۇنى يوقىتىش ئۈچۈن نەپس بىلەن ئۇزۇن مۇددەت جىھاد قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. كىبىر مىسالى بۇ يامان دەرەخنىڭ يىلتىزى ۋە غولى بولسا، تەكەببۇرلۇق ئالامەتلىرى ئۇنىڭ شاخ – يوپۇرماقلىرىدۇر. شۇڭا تۆۋەندىكى قەدەملەر بويىچە داۋالاشنى يىلتىز ۋە غولغا مەركەزلەشتۈرىمىز:
1. ئالدى بىلەن بۇ مەرەزنىڭ ماھىيىتى، خەتىرى، تۈرلىرى، دەرىجىلىرى ۋە داۋالاش ئۇسۇللىرى… قاتارلىقلار توغرىسىدا ئەتراپلىق مەلۇماتقا ئىگە بولۇش كېرەك. چۈنكى، داۋالاشنىڭ ئىلمىي ئاساستا بولۇشى زۆرۈر. بۇنىڭ ئۈچۈن ئىمام ئەبۇ ھامىد ئەلغەززالىينىڭ «ئىھيائۇ ئۇلۇمىددىن (دىن ئىلىملىرىنى ياشارتىش)» ناملىق كىتابىنى ياكى ئۇنىڭ قىسقارتىلمىسى بولغان «مۇختەسەرۇ مىنھاجىل قاسىدىن»نى ياكى ئىمام ئىبنۇل جەۋزىي (ھ. 510 – 597 / م. 1116 – 1201) نىڭ «تەلبىسۇ ئىبلىس (شەيتاننىڭ ئازدۇرۇشى)» ناملىق كىتابىنى ياكى ئىمام ئىبنۇلقەييىم (ھ. 691 – 751 / م. 1292 – 1350) نىڭ «مەدارىجۇسسالىكىن (سالىكلارنىڭ(8) مەنزىللىرى)» ناملىق كىتابىنى ۋە ياكى بۇ ھەقتە يېزىلغان ياخشى كىتاب – ماتېرىياللارنى ئوقۇپ، كىبىر توغرۇلۇق تولۇق مەلۇمات ئىگىلەش كېرەك.
2. ئىنسان بالىسىلا بولىدىكەن، بۇ مەرەزدىن تولۇق خالىي بولۇپ كېتەلىشى ياكى ئۇنىڭدىن ئاسانلا قۇتۇلۇپ كېتىشى بەسى مۈشكۈلدۇر. شۇڭا ئۇنى داۋالاشقا مۇستەھكەم ئىرادە شەرتتۇر. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇزۇن مۇددەت، تىنىمسىز غەيرەت ۋە ھەقىقىي سەمىمىيەت كېتىدۇ. بۇ ئىللەتتىن قۇتۇلۇشتا راستچىللىق قانچىلىك چىن بولسا، ئۈنۈمى شۇنچىلىك يۇقىرى بولىدۇ.
3. تۈرلۈك پەرز ۋە نەپلە تائەت – ئىبادەتلەر كىبىر ۋە تەكەببۇرلۇقنىڭ داۋاسى ۋە ئۇنىڭدىن ساقلىنىشنىڭ چارىسى بولۇپ، دىنىمىز بەلگىلىگەن بۇ ئىبادەتلەر ئۆز نۆۋىتىدە كىبىر، رىيا ۋە نىفاق قاتارلىق يامان ئىللەتلەرنىڭ داۋاسىدۇر. مەسىلەن، ئاللاھقا قۇللۇق قىلىپ سەجدىگە باش قويۇش ۋە پېشانىنى يەرگە تەگكۈزۈش ئاللاھنىڭ ئالدىدا ئۆزىنى تۆۋەن تۇتۇش ۋە بويۇن ئېگىش تۇيغۇسىنى بېغىشلايدۇ؛ روزا ئىنساندىكى تەكەببۇرلۇقنى داۋالاپ، ئاچ ۋە ئۇسسۇزلۇق بىلەن ئىنساننىڭ ئاجىزلىقىنى ھېس قىلدۇرىدۇ؛ ھەجدە ھەممە ئوخشاش ئېھراملىق كىيىپ تاۋاپ، سەئيى ۋە ئەرافاتتا بىر – بىرىدىن پەرقلەنمەيدىغان ھالەتتە بولىدۇ؛ زاكات بولسا بايلاردىكى تەكەببۇرلۇقنى پەسەيتىدۇ. دېمەك، دىنىمىزدىكى تائەت – ئىبادەتلەرنى جايىدا ئادا قىلىشتىكى ئىزچىللىق كىبىرنى داۋالاپلا قالماي، ئۇنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ.
پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ ئىش – ئىزلىرى، ئەخلاقى، جۈملىدىن كەمتەرلىكىنى ئۆگىنىشمۇ كىبىرنىڭ ئالدىنى ئالىدۇ ۋە ئۇنى داۋالايدۇ.
4. قەلبتىكى كىبىرنى داۋالاشتا ئىمانىي تەرەپكە كۈچەش ئىنتايىن مۇھىمدۇر. چۈنكى، ئىمان باشقىلارنىڭ مەنپەئەتىنى قوغداش ۋە ئۇلارغا كەمتەر بولۇشنى تەقەززا قىلىدۇ. جانابىي ئاللاھ ﴿مۆمىنلەرگە كەمتەر بولغىن﴾(ھىجر: 88) دەپ بۇيرۇغان ۋە: ﴿ئى مۆمىنلەر! سىلەردىن كىمكى مۇرتەد بولىدىكەن، ئاللاھ (ئۇنىڭ ئورنىغا) ئاللاھ ئۇلارنى دوست تۇتىدىغان، ئۇلارمۇ ئاللاھنى دوست تۇتىدىغان، مۆمىنلەرگە كۆيۈنىدىغان، كاپىرلارغا شەپقەتسىز، ئاللاھنىڭ يولىدا جىھاد قىلىدىغان ۋە مالامەت قىلغۇچىنىڭ مالامىتىدىن قورقمايدىغان بىر قەۋمنى كەلتۈرىدۇ﴾(مائىدە: 54) دېگەن.
ئىنسان ئۆزىنى تونۇغىنىدا ئۆزىدىكى ئاجىزلىق، بەندىلىك ۋە موھتاجلىقنى ھېس قىلىدۇ. پەرۋەردىگارىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى، قۇدرىتىنى ۋە رۇبۇبىيەتى (ياراتقۇچى ۋە پەرۋىشكار ئىكەنلىكى) نى تونۇغىنىدا چوڭچىلىق قىلمايدىغان بولىدۇ. چۈنكى، ئاللاھ تائالا ئۇنى ئابى مەنىدىن ئاپىرىدە قىلغان، ئۇنىڭغا ھاياتلىق بېغىشلاپ ساناقسىز نېئمەتلەرنى ئاتا قىلغان، ئاخىرىدا قەبرىگە، ئاندىن يەنە شۇ زات – ئاللاھنىڭ ھۇزۇرىغا بارىدىغانلىقىنى بىلسە، تەكەببۇرلۇق قىلىشنىڭ ئورنى يوقلۇقىنى چۈشىنىپ يېتىدۇ.
جانابىي ئاللاھ مۇنداق دەيدۇ: ﴿ئىنسانغا بىرەر مۇسىبەت يەتسە، بىزگە دۇئا قىلىپ (ئىلتىجا قىلىدۇ)، ئاندىن ئۇنىڭغا مەرھەمەت قىلىپ بىرەر نېئمىتىمىزنى ئاتا قىلساق، ئۇ: «مېنىڭ ئالاھىدە بىلىمىم بولغانلىقتىن بۇ بايلىققا ئېرىشتىم» دەيدۇ﴾(زۇمەر: 49). قارۇنغىمۇ ئاللاھ بايلىق ئاتا قىلغاندىن كېيىن، ئۇ تەكەببۇرلۇق قىلغان. قەۋمى ئۇنىڭغا: ﴿كۆرەڭلەپ كەتمە!﴾(قەسەس: 76) دېگىنىدە، ﴿قارۇن: «مېنىڭ ئالاھىدە بىلىمىم بولغانلىقتىن بۇ بايلىققا ئېرىشتىم» دېدى﴾(قەسەس: 78).
يەنە پۈتۈن ئىنسانلارنىڭ ئەسل – زاتىغا قارايدىغان بولساق، ئىنسانلارنى باراۋەر ۋە قېرىنداش قىلغان ئىسلام تۈزۈمىدىمۇ ئۇلارنىڭ ھەممىسى بىر ئاتا ۋە بىر ئانىدىن يارىتىلغان. بۇ ھەقتە ئاللاھ تائالا مۇنداق دېگەن: ﴿ئى ئىنسانلار! سىلەرنى بىز ھەقىقەتەن بىر ئەر، بىر ئايالدىن، (ئادەم بىلەن ھەۋۋادىن ئىبارەت) بىر ئاتا، بىر ئانىدىن ياراتتۇق، ئۆزئارا تونۇشۇشۇڭلار ئۈچۈن سىلەرنى نۇرغۇن مىللەت ۋە ئۇرۇق قىلدۇق، ھەقىقەتەن ئەڭ تەقۋادار بولغانلىرىڭلار ئاللاھنىڭ دەرگاھىدا ئەڭ ھۆرمەتلىك ھېسابلىنىسىلەر (يەنى كىشىلەرنىڭ بىر – بىرىدىن ئارتۇق بولۇشى نەسەب بىلەن ئەمەس، تەقۋادارلىق بىلەن بولىدۇ)، ئاللاھ ھەقىقەتەن ھەممىنى بىلگۈچىدۇر، ھەممىدىن خەۋەرداردۇر﴾(ھۇجۇرات: 13).
بۇنىڭغا ئاساسەن، ئۇلاردىكى ئەۋزەللىك پەقەت تەقۋادارلىق ۋە سالىھ ئەمەللەر بىلەن بولىدۇ. تەقۋادارلىق بىلەن سالىھ ئەمەللەر بولسا بايلىق، بىلىم، كۈچتۈڭگۈرلۈك ۋە باشقا ئالاھىدىلىكلەر ئاساسىدا تەكەببۇرلۇق قىلىشنى توسىدۇ. دېمەك، بىر تۇتاش بولغان ئىسلام ئۆلچىمى بويىچە ئىش تۇتۇش ئىنساننى ئىسلام مەنتىقىسى بويىچە تەپەككۇر قىلىشقا، ئىسلام ئۆلچىمىنى ئاساس قىلىپ مۇئامىلە قىلىشقا ئادەتلەندۈرىدۇ ۋە ئۇنى كىبىردىن يىراق تۇتۇپ تەربىيەلەيدۇ.
5. ھەربىر كىشى ئۆزىدىكى ئىچكى كىبىر بىلەن سىرتقى تەكەببۇرلۇققا سەۋەب بولىدىغان ئۆزىگە تەمەننا قويۇش، ھىقد (ئۆچمەنلىك)، ھەسەت ۋە رىياكارلىق قاتارلىق كىبىرنىڭ تۆت ئامىلىنىڭ قايسىسىدىن مەنبەلەنگەنلىكىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىشى لازىم. مەسىلەن، كىبرى ئۆزىگە تەمەننا قويۇشتىن كەلگەن بولسا، بۇ تېرەن بىلىمىدىنمۇ، كېلىشكەن چىرايىدىنمۇ، ئىبادەتگۇيلىقىدىنمۇ، بايلىقىدىنمۇ ياكى مەنسىپىدىنمۇ ۋە ياكى ئەتراپتىكى چاپانچىلاردىنمۇ؟… بۇ ئەھۋالدا ئۆزىگە تەمەننا قويۇشنىڭ تۈرلىرىنى، ئالامەتلىرىنى ۋە چارىلىرىنى ئوقۇپ ئامالىنى قىلىشى لازىم؛ كىبرى ھىقدتىن كەلگەن بولسا، ھىقد ئاچچىقى يامانلىقتىن بولىدۇ. ھەسەتتىن كەلگەن بولسا، ھەسەت ھىقدتىن كېلىدۇ. دېمەك ھىقد بىلەن ھەسەتنىڭ مەنبەسى ۋە سەۋەبى غەزەبلىنىش ۋە ئاچچىقى يامانلىقتۇر. ھىقد بىلەن ھەسەت كۆپىنچە تەڭتۇشلار ۋە بىر دەرىجىدە دەپ قارىلىدىغانلار ئوتتۇرىدا بولىدۇ؛ كىبرى رىيادىن كەلگەن بولسا، بۇ ئەمەل – ئىبادە ياكى پائالىيەتلەرنىڭ جامائەت يىغىلغان سورۇنلاردا ياكى تاراتقۇلاردا ئېلىپ بېرىلغانلىقىدىن كەلگەن بولسا، دەررۇ خالايىققا كۆرۈنمەيدىغان ياكى نامى زىكىر قىلىنمايدىغان خىزمەتكە يۆتكىلىش لازىم…
6. ئىنساننىڭ ئۆزىدە ئىزچىل تەكرارلىنىدىغان، تەكەببۇرلۇققا ياتىدىغان ئادەتلەرنى بېكىتىپ، ئۇنى تاشلاشقا تىرىشىشى ئىنتايىن پايدىلىق ۋە ئەمەلىي قەدەمدۇر. مەسىلەن، باشقىلارغا توۋلاپ گەپ قىلىدىغان بولسا، سىلىق ۋە پەسرەك ئاۋازدا گەپ قىلىش؛ ئۆزىنىڭ نەرسە – كېرەكلىرىنى باشقىلارغا كۆتۈرتىدىغان بولسا ئۆزى كۆتۈرۈش؛ ئاددىي، مىسكىن ئىنسانلار بىلەن ئارىلىشىپ دوست بولۇش، چاقىرسا بېرىش؛ باشقىلارنىڭ ھۆرمىتىنى قىلىشقا تىرىشىش، كىبىر ھېس قىلغان سورۇنلاردىن ئۆزىنى قاچۇرۇش؛ ئۆي ۋە ئىشخانىلىرىنىڭ تازىلىقىنى ئۆز قولى بىلەن قىلىش… بۇ چارە – تەدبىرلەر ئاددىي بولسىمۇ ھەقىقەتەن ئۈنۈملۈكتۇر. بۇلارنى ھەربىر كىشى ئەھۋالىغا قاراپ بېكىتسە بولىدۇ.
ھۆرمەتلىك قېرىندىشىم، تېخىمۇ كەڭ ۋە تولۇق مەلۇمات ئۈچۈن يۇقىرىقى مەنبەلەرگە مۇراجىئەت قىلغايسىز.
ۋەللاھۇ ئەئلەم.
دوكتور ئابدۇلئەزىز رەھمەتۇللاھ
2021. 1. 3
———————————————————
1. «مۇسلىم»، 91 – ھەدىس. بۇنى ئىبنى مەسئۇد رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ رىۋايەت قىلغان.
2. بىرلىككە كېلىنگەن ھەدىس: «بۇخارىي»، 4850 – ھەدىس؛ «مۇسلىم»، 2846 – ھەدىس. بۇ ھەدىسنى ئەبۇ ھۇرەيرە رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ رىۋايەت قىلغان.
3. ئىبنى قۇدامە ئەلمەقدىسىي: «مۇختەسەرۇ مىنھاجۇل قاسىدىن»، 283 – بەت.
4. ھارىس ئەلمۇھاسىبىي: «ئەلۋەسايا»، 74 – بەت.
5. سەئالىبىي: «التمثيل والمحاضرة»، 444- بەت.
6. «ئىھيائۇ ئۇلۇمىددىن»، 3 – توم، 353 -، 354 – بەتلەر.
7. ئەبۇ نۇئەيم: «ھىليەتۇل ئەۋلىياﺋ»، 5 – توم، 133 – بەت.
8. سالىك: ئۆزىنىڭ نەپسى – خاھىشى ۋە كەيپ – شەھۋەتلىرىگە قارشى ئىش تۇتۇپ تائەت – ئىبادەت ۋە زىكىر ئارقىلىق ئاللاھقا قاراپ ماڭغۇچى.
Please follow and like us:
