(ھ. 1335 – 1416 / م. 1917 – 1996)
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي چاغداش رېئال ھاياتىمىزدا ئىسلام دەۋىتىگە ئەڭ زور تەسىر كۆرسەتكەن كاتتا ئالىم ۋە پەزىلەتلىك شەيختۇر. «ئىسلامنىڭ كاتتا دەۋەتچىلىرىدىن، شۇنداقلا ئىسلاھاتچىلارنىڭ چوڭلىرىدىن بىرى» دەپ قارىلىدىغان شەيخ مۇھەممەد غەززالىي 1917 – يىلى 22 – سېنتەبىردە تۇغۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭدا پەقەت ساناقلىق ئالىيجاناب مەشھۇرلاردىلا تېپىلىدىغان ئالاھىدىلىكلەر مۇجەسسەملەنگەن. مەسىلەن، ئۇنىڭدا راستچىل ئىمان بولۇش بىلەن بىللە ئۇ دىنى ۋە ئەقىدىسى ئۈچۈن ياشىغان، پۈتۈن ھاياتىنى شۇنىڭغا ئاتىۋەتكەن. ئۇ قەلىمى بىلەن پىكرىنى ئىسلامنىڭ كۆزلىگەن مەقسەت ۋە نىشانلىرىنى بايان قىلىشقا، پرىنسىپلىرىنى ئىزاھلاشقا، بارلىقىنى قوغداشقا، دۈشمەنلىرىگە قارشى ئىسلامنى مۇداپىئە قىلىشقا ئىشلەتكەن، بۇ بارىدا قولىدىن كەلگەننى قىلغان مۇجاھىد دەۋەتچىدۇر.
بىز مەرھۇم شەيخ مۇھەممەد غەززالىينى ھەق يولىدىكى جاسارىتى، ئۈممەتنىڭ مەسىلىلىرىنى تونۇپ يېتىشتىكى چوڭقۇرلۇقى ۋە ھاياتنى يېڭىلاپ تۇرۇشتىكى مەيدانىنىڭ ئىلغارلىقى جەھەتتىن قەدرىگە يەتكەن ھالدا ئەسلەپ تۇرىمىز. شۇنداقلا ئۇنىڭ تېگى – تەكتىگە تۇتاشتۇرۇپ بايان قىلغان ئەخلاق تەربىيەسى، ساغلام ئەقىدىنى قولاي ۋە چۈشىنىشلىك قىلىپ سىڭدۈرۈش مېتودى، ئىسلامنى تۈرلۈك يات چۈشەنچىلەردىن قوغدىشى، شەرىئەتنى ھەرقانداق دۈشمەن ھۇجۇمىدىن مۇداپىئە قىلىشتىكى قەيسەرلىكى ۋە ئاچچىق بولسىمۇ ھەقنى ئاشكارا جاكارلىيالىغانلىقىنىڭ قەدرىگە يېتىۋاتىمىز.
ئۆسمۈرلۈكى ۋە پىكرىنىڭ يېتىلىش مەنبەسى
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي مىسىرنىڭ بەھىيرە ئۆلكىسىگە تەۋە نىكلا ئىنەب يېزىسىدا ھ. 1335، 5 – زۇلھەججە / م. 1917، 22 – سېنتەبىردە ئېسىل بىر ئائىلىدە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن، ئىسلامىي بىر مۇھىتتا تەربىيەلەنگەن، ئاتىسىنىڭ قولىدا «قۇرئان»نى يادا ئېلىپ، ھەدىس شەرىف ئوقۇغان. ئاندىن ئىسكەندەرىيە دىنىي باشلانغۇچ مەكتىپىگە كىرگەن. تولۇق ئوتتۇرىنى پۈتتۈرگەنگە قەدەر شۇ مەكتەپتە ئوقۇپ، ھ. 1356 – يىلى قاھىرەگە يۆتكىلىپ، ئەلئەزھەر ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئۇسۇلۇددىن (كلية أصول الدين / نېگىزلىك دىنىي پەنلەر) فاكۇلتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن.
قاھىرەدە ئوقۇۋاتقان چاغلاردا «مۇسۇلمان قېرىنداشلار جامائىتى»نىڭ قۇرغۇچىسى ئىمام ھەسەن ئەلبەننا بىلەن تونۇشۇپ، ئۇنىڭ بىلەن يېقىن مۇناسىۋەت ئورناتقان ۋە ئىمامغا ئەڭ يېقىنلاردىن بىرى بولۇپ قالغان. ئىمام ھەسەن ئەلبەننا ئۇنىڭ ئىلىم – ئىستىدادى ۋە قەلەم قۇۋۋىتىنى بىلگەن بولغاچقا، ئۇنىڭدىن «مۇسۇلمان قېرىنداشلار ژۇرنىلى»دا ماقالە يېزىشنى تەلەپ قىلغان. نەتىجىدە فاكۇلتېتنىڭ 3 – يىللىقىدىكى چاغدىلا ئۇنىڭ تۇنجى ماقالىسى ئېلان قىلىنغان. ئۇنىڭغا «تېتىك ئويلار» نامىدا مەخسۇس بىر باب ئاجرىتىلغان. ئۇ تاكى 1940 – يىلى باكلاۋۇرلۇقنى پۈتتۈرگەنگە قەدەر ئىمام ھەسەن ئەلبەننا ئۇنى يېزىقچىلىققا قىزىقتۇرۇپ تۇرغانىدى. ئاندىن ئۇ دەۋەت كەسپىنى تاللاپ، ئىزچىل ئوقۇغان ۋە 1943 – يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. شۇنىڭدىن كېيىن قاھىرە مەسجىدلىرىدە دەۋەت سەپىرىنى باشلىۋەتكەن.
ئۇزۇن ئۆتمەيلا، شەيخ مۇھەممەد غەززالىينىڭ «ئىسلام ۋە ئىقتىسادىي ۋەزىيەتلەر (الاسلام والاوضاع الاقتصادي)» دېگەن تۇنجى ئەسەرى 1947 – يىلى نەشردىن چىقتى. شەيخ ئۇنىڭدا ئىسلامنىڭ بايلىققا، گۈللىنىشكە ۋە تەبىقىلەرئارا ئىجتىمائىي كاپالەتكە ئېلىپ بارىدىغان ئىقتىسادىي ئىدىيەسى بارلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئارقىدىن «ئىسلام ۋە سوتسىيالىستىك تۈزۈلمىلەر (الاسلام والمناهج الاشتراكية)» دېگەن يەنە بىر كىتابىنى يېزىپ، ئىقتىسادىي ئىسلاھات مەيدانىدا دەسلەپكى ئەسەرىنىڭ بىر ئۇچىنى تولۇقلىدى. شەيخ ئۇ كىتابىدا ئىجتىمائىي سۇغۇرتا، بايلىقنى توغرا ئۇسۇلدا تەقسىملەش، شەخسنىڭ ئۈممەتتىكى ئورنى ۋە ئۈممەتنىڭ شەخسكە مەسئۇللۇقى قاتارلىقلاردىن نېمىلەر مەقسەت قىلىنىدىغانلىقىنى ئىزاھلىغان. ئۇزۇن ئۆتمەيلا ئۈچىنچى ئەسەرى بولمىش «كوممۇنىستلار بىلەن كاپىتالىستلار قارىلاۋاتقان ئىسلام (الاسلام المفتري عليه بين الشيوعيين والرأسماليين)» نەشر قىلىنغان.
مەزكۇر ئۈچ ئەسەر شەيخنىڭ دەۋەت ۋە ئىسلام پىكرى بىلەن شۇغۇللانغۇچىلارغا نىسبەتەن پۈتۈنلەي يېڭى بولغان ساھەلەردە خېلى بۇرۇنلا يېزىشقا تۇتۇش قىلغانلىقىنى، ئۇنىڭدىن بۇرۇن ھېچكىم دەسسەپ باقمىغان يولغا قەدەم قويغانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بېرىدۇ. دەرۋەقە، ئۇنىڭدىن بۇرۇن ۋەز – تەبلىغ ۋە يېتەكلەش بىلەن شۇغۇللانغۇچىلارنىڭ كۆپىنچىسىنىڭ دىققىتى بىدئەت ۋە يامان ئىشلارغا قارشى تۇرۇش بىلەنلا چەكلىنىپ قالغان ئىدى(1).
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي دەۋەت مەيدانىدا خىزمەت قىلىش جەريانىدا راستچىللىقى، ئىخلاسى، پاساھەتلىك تىلى ۋە ناتىقلىقى بىلەن خەلق ئارىسىدا تېزلا نامى چىققان. دەل شۇ كۈنلەرنىڭ بىرىدە «مۇسۇلمان قېرىنداشلار جامائىتى»گە قارىتا «قارا بوران»لار چىقىپ، 1948 – يىلى ئۇنى تارقىتىۋېتىش، مال – مۈلكىنى مۇسادىرە قىلىش، ئەزالىرىنى قىيىن – قىستاققا ئېلىش ۋە ئۇنىڭغا ئەزا نۇرغۇن كىشىنى تۈرمىگە تاشلاش قارارى چىقتى. جامائەتنىڭ قۇرغۇچىسى ئىمام ھەسەن ئەلبەننا رەھىمەھۇللاھنىڭ سۇيىقەست بىلەن شەھىد قىلىنىشىدىن كېيىن ئەھۋال تېخىمۇ ئېغىرلاشتى. شەيخ مۇھەممەد غەززالىي قاتتىق قوللۇق ۋە زوراۋانلىققا ئۇچرىغانلاردىن بىرى بولۇپ، نۇرغۇن قېرىنداشلىرى بىلەن بىرگە «تۇر» تۈرمىسىگە قامالدى. 1949 – يىلى شۇ تۈرمىدىن چىقىپ، دەۋەتكە تېخىمۇ قىزغىن، ئىسلامنى قوغداش ۋە ھەقىقەتلىرىنى بايان قىلىشتا تېخىمۇ مەزمۇت قەدەم بىلەن خىزمىتىنى داۋاملاشتۇردى.
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي گەرچە كۆزقاراشلىرى ئوخشاش بولمىغان تەقدىردىمۇ پەزىلەت ئىگىلىرىنى داۋاملىق پەزىلەتلىرى بىلەن ئەسلەپ تۇراتتى. ئۇستازلىرىنىڭ ئۇنىڭغا بولغان پەزل – مەرھەمىتىنى، ئۇلاردىن ئالغان تەسىراتىنى كۆپ تىلغا ئالاتتى. مەسىلەن، ئۇ ئىمام ھەسەن ئەلبەننا رەھىمەھۇللاھ ھەققىدە: «مەن پەزىلەتنى ئىگىسىگە مەنسۇب قىلىش يۈزىسىدىن ئېتىراپ قىلىمەنكى، مەن ئىمام ھەسەن ئەلبەننا ئالدىدا ئولتۇرۇپ تەلىم ئالغان، ئۇنىڭ ئەدەب – ئەخلاقى تەسىرىدە نەسىھەتلىرىنى قوبۇل قىلغان، ئۇنىڭ كۆرسەتمىلىرى بىلەن رۇسلانغان، ئۇنىڭ سەزگۈرلۈكى ۋە قاراشلىرىدىن نەپ ئالغان ئوقۇغۇچىلارنىڭ بىرىمەن» دەيتتى.
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي يەنە رەھىمدىللىكى بىلەن تونۇلغان ئىدى. ئەمما، چىشىغا تېگىش بولسا، ئۇنىڭ غەزىپىنى قوزغاپ قوياتتى. بەلكى مۇشۇ ئەھۋال كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ ئاچچىقىنى كەلتۈرگەن بولسا كېرەك. چۈنكى، ئۇ يازغان قاراشلارنىڭ كۆپىنچىسى باشقىلار دەپ بولغان قاراشلار بولسىمۇ، بىراق ئۇنىڭ ئىسلامنى قوغداش روھى ۋە ئىسلامنى نالايىق شەكىلدە كۆرسىتىپ قويۇشتىن ئەنسىرىشى ئۇنى بەزىدە چەكتىن سەل ئېشىپ كېتىدىغان قىلىپ قويغان. بۇ سەۋەبتىن، ئۇ بەزى قاراشلارنى «بەدەۋىيلەر فىقھىسى» ياكى «ئەبس ۋە زىبيان ئادەتلىرى» دەپ سۈپەتلىسە، يەنە بەزىلىرىنى غەپلەت، ھاماقەتلىك، بىغەرەزلىك ياكى باشقا سۆزلەر بىلەن سۈپەتلەپ قويغان.
شۇنداق تۇرۇقلۇق، شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ئاسان يىغلايتتى، مەسىلەن، ئۇ ئاللاھنىڭ كىتابىدىن ئۆزىنىڭ ھايات يولىغا تەسىر قىلغان بىرەر ئايەتنى ئوقۇغىنىدا ياكى پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ يۈرۈش – تۇرۇشنى ئۆزگەرتىشكە يېتەكلىگۈچى بىرەر ھەدىسىنى ئوقۇغىنىدا ۋەياكى ئىسلام مەدەنىيىتىنىڭ ئۇلۇغلۇقىنى كۈيلەيدىغان شېئىرلاردىن بىرەر بېيىت ئوقۇغىنىدا زايە بولۇپ كەتكەن ئىسلام مەدەنىيىتىگە ھەسرەتلىنىپ يىغلىۋەتكىلى تاس قالاتتى.
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ئۈممەتنىڭ بارلىق ئۆلىمالىرىنى قەدىرلەيتتى، «پايدىلىق» دەپ قارىغان ھەرقانداق قاراشتىن پايدىلىناتتى. بىلىمسىز ياكى دىننى چۈشەنمەيدىغان بىركىم بىرەر ئىمامغا تەنە قىلىپ قالسا جۇدۇنى تۇتاتتى. چۈنكى ئۇ: «ئۆلىمالارنى ھۆرمەتلىمەسلىكىمىز مەدەنىيىتىمىزنىڭ بوھرانغا پېتىشىنىڭ ئاساسىي سەۋەبلىرىدىن بىرى» دەپ قارايتتى. «باشقا تائىپىلەر قۇرۇق نەزەرىيە ئىگىلىرىنى ھۆرمەتلەپ، مەدھىيەلەيدۇ – يۇ، بىز نېمە ئۈچۈن ئۈممەتنىڭ سەركىلىرى بولمىش ئۆلىمالارنى ھۆرمەتلىمەيمىز» دەپ ئەجەبلىنەتتى.
بەزى ئالىملار بىلەن قىسمەن مەسىلىلەردە ئوخشاش قاراشتا بولمىغان بولسىمۇ، ھەربىر ئىمامنىڭ ئۆز لايىقىدا قەدىر – قىممىتىنى قىلاتتى. مەسىلەن، ئۇ مۇنداق دەيتتى: «گەرچە مەن گاھىدا ھەنەفىي فىقھىسىگە مايىل بولساممۇ، گاھىدا ئۆزىنىڭ ئىلمى ھەققىدە: ‹بۇ ئىلىم كىشىلەر ئىگىسىنى بىلمەستىن تارقالغان بولسىكەن دەپ ئارزۇ قىلدىم› دېگەن ئىمام شافىئىيغا چىن قەلبىم بىلەن ھەيران ۋە قايىل بولىمەن. بىزگىمۇ مۇشۇ ئىخلاس ئاتا قىلىنغان بولسا كاشكى! ئاشۇ چوڭ ئىماملار ھەممىمىزنىڭ ئۇستازلىرى بولۇشقا لايىق. توغرا بولسۇن، خاتا بولسۇن ئىلمىي تەتقىقات دېگەن ئۆلىمالارغا قارىتا ئېھتىرامىمىزنى كېمەيتىپ قويماسلىقى كېرەك».
شەيخ مۇھەممەد غەززالىينىڭ ئىززەت – ئىكرامى پاك شەرىئەت ئىماملىرىغىلا خاس ئەمەس ئىدى. بەلكى ئۇ ئۆز كەسپىدە ئۈزۈپ چىققان ھەربىر ئالىمنى قەدىرلەيتتى. ئەلبەتتە بۇ قەدىرلەش ھەر جەھەتتىن ماقۇللاشتىن دېرەك بەرمەيتتى. شۇنداقتىمۇ، پىكرىي مۇھاكىمە جەريانىدا ھېچقانداق ئالىمنىڭ ھەققىگە قارا سانىمايتتى. ئۇ ئېيتىدۇ: «مەن ياخشى كۆرىدىغان بىر ژۇرنالدا ئىسلاھاتچى، قەلىمى سېتىلمىغان ئەدىب ئابدۇرراھمان كەۋاكىبىينى زاڭلىق قىلغان ۋە يېڭى ئىسلام گۈللىنىشىنى بەرپا قىلغۇچىلاردىن يەنە ئىككى كىشىنى پاسىققا چىقارغان گەپنى ئوقۇپ قالدىم. ھالبۇكى، مەن ‹مەنار ژۇرنىلى› ۋە ئۇنىڭ ساھىبى مۇھەممەد رەشىد رىزانىڭ، شۇنداقلا ئۇنىڭ شەيخى مۇھەممەد ئابدۇھنىڭ ئوقۇغۇچىلىرىدىن بىرىمەن. مەن بىلىمەنكى، مۇتەنەببى بېخىللىق دەرىجىسىدە پۇل – مالغا ھېرىسمەن ئىدى، ئەمەلدارلىقنى ساراڭلارچە ياخشى كۆرەتتى. شۇنداق تۇرۇقلۇق، ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن شادلىنىمەن ۋە ئۇنىڭغا ياخشى باھا بېرىپ تېخىمۇ كۆپرەك ئوقۇغۇم كېلىدۇ. ئۇ ئەرەب شائىرلىرىنىڭ ئەمىرى بولمىغان تەقدىردىمۇ، ئەلبەتتە ئەڭ چوققىلىرىدىكى بىرىدۇر. مەن ھېچقايسى تالانت ئىگىسىنى بىرەر ئەيىبى سەۋەبلىك قابىلىيىتىگە ئەسلا كۆز يۇمۇۋالمايمەن. كىمنىڭ مەنپەئەتى ئۈچۈن ئەدەبىي ۋە دىنىي تارىخىمىزنى بۇرمىلاپ بېرىدىكەنمەن؟! كىمنىڭ مەنپەئەتى ئۈچۈن ئىسلام خىزمىتىدە ۋە ئىسلام دۈشمەنلىرىگە زەربە بېرىشتە بەلگىلىك كۈرەشلىرى بولغان ئۆلىمالارنى تىللاپ بېرىدىكەنمەن؟! ئەگەر ئەبۇبەكرى بىلەن ئۆمەر _ رەزىيەللاھۇ ئەنھۇما _ دەك ئىككى ئۇستازنىڭ تارىخىنى ئاشقۇن شىئەلەرنىڭ ئاغزىدىن، ئەلى ئىبنى ئەبى تالىبنىڭ تارىخىنى خاۋارىجلارنىڭ ئاغزىدىن، ئەبۇ ھەنىفەنىڭ تارىخىنى ئىجتىھادنى تونۇمايدىغانلارنىڭ ئاغزىدىن، ئىبنى تەيمىييەنىڭ تارىخىنى ئىبنى بەتتۇتە ۋە يەنە ئىبنى پالانىلارنىڭ ئاغزىدىن، مۇھەممەد ئىبنى ئابدۇلۋەھھابنىڭ تارىخىنى تۈركلەرنىڭ ئاغزىدىن ئالىدىغان بولساڭ، چوڭلىرىمىزدىن كىم ساق قالىدۇ؟!»
شۇنىڭدەك، شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ياشىغان سىياسىي ۋە ئىجتىمائىي ۋەزىيەتلەر ئۇنىڭ سۆز ھەم قەلەم بىلەن جىھاد قىلىشىنى ۋە يەنە باشقا قىلىش مۇمكىن بولغان ھەرقانداق تۈردە جىھاد قىلىشىنى تەقەززا قىلاتتى. چۈنكى، ئۇ خەلقلەرنى زۇلۇمدىن قۇتۇلۇشقا، ۋەتەنلىرىنى بۇزۇقچىلىقتىن تازىلاشقا، تارتىۋېلىنغان ۋەتەننى قوغداشقا ھەرىكەتلەندۈرەتتى. ئەرەب دۇنياسى تەختىدە، بولۇپمۇ مىسىر تەختىدە ئولتۇرغان ھۆكۈمدارلارغا قارىتا كۆزقارىشى ھىچ مادارا قىلمايدىغان يا ياغلىمىچىلىق قىلمايدىغان دەرىجىدە ئىنتايىن ئوچۇق بولۇپ، ھەربىر ھۆكۈمدارنى ئۆز لايىقىدا ماختايتتى ياكى سۆكەتتى.
ئۇ يەنە كوممۇنىزمنى مۇسۇلمانلار ھاياتىدىن نېرى يوقىتىشقا تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ، كوممۇنىست تۈزۈمگە قارشى جىھاد قىلغان ئالىم ئىدى. بۇنىڭ ئۈچۈن «قىزىل باسقۇنغا تاقابىل تۇرغان ئىسلام (الإسلام فى وجه الزحف الأحمر)» دېگەن ئەسەرىنى ئىنتايىن قىيىن كۈنلەردە يازدى. شەيخ بۇ ھەقتە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «بېشىمغا كەلگەن ئېغىر بىر سىناقنى سۆزلەپ بېرەي. مەن ‹ئىسلام ۋە قىزىل باسقۇن› دېگەن ئەسەرىمنى كوممۇنىزمنىڭ ئاۋازى يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن، ھۆكۈمدارمۇ ئۇنى قوللاپ تۇرۇۋاتقان ئىنتايىن قىيىن كۈنلەردە يازدىم. ئۇ كۈنلەردە كوممۇنىزمغا قاپىقىنى تۈرۈشنىڭ ئۆزىلا ئۆيىنىڭ خانىۋەيران بولۇشىغا، تۈرمىگە يول ئېلىشقا يېتەرلىك ئىدى. يىراق بىر مەتبەئەگە بېرىشتىن ئاۋۋال قولۇمدىكى كىتابنىڭ سەھىپىلىرىگە كۆز يۈگۈرتۈپ: ‹بەلكىم ئۆلۈمۈم مۇشۇ كىتاب يۈزىدىن بولۇپ قالار› دېدىم. لېكىن، يۈرۈكۈم ماڭا: ‹دىنىڭ ئۆلۈپ، سەن ھايات قالساڭ، بۇ ھايات نېمىدېگەن يامان!› دېدى. شۇنىڭ بىلەن بولغىنى بولار، دەپ كىتابنى باستۇرىۋەردىم».
سابىق دۆلەت رەئىسى جامال ئابدۇنناسىر (1958 – 1970) مىسىر ئاساسىي قانۇنىدىن مىسىرنىڭ ئىسلام دۆلىتى ئىكەنلىكى ھەققىدىكى ماددىنى ئېلىۋەتمەكچى بولغىنىدا، شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ۋە شەيخ مۇھەممەد ئەبۇ زەھرە ئىككىيلەن (ئاللاھ ئۇلارغا رەھمەت قىلسۇن!) بۇ بۇزغۇنچىلىققا قارشى ھۆركىرىگەن ئىككى ئارسلان كەبى مەزمۇت تۇرغان. نەتىجىدە ئىككىيلەننىڭ دېگىنى دېگەن بولۇپ، «مىسىر ئىسلام دۆلىتى» دەپ يېزىلغان.
سابىق رەئىس ئەنۋەر سادات (1970 – 1981) زامانىدىمۇ شۇنداق بولغان. سادات ئائىلە ھەق – تەلەپ قانۇنلىرىنى ئۆزگەرتىپ كۆپ خوتۇنلۇق تۈزۈمىنى چەكلىمەكچى بولغاندا، شەيخىمىز بۇ پىلاننى ئەيىبلەپ خۇتبە سۆزلىگەن، كەڭ خەلق ئاممىسىمۇ بۇ قارارنى ئەمەلدىن قالدۇرۇشنى تەلەپ قىلىپ نامايىش قىلغان. نەتىجىدە خەلق ئاممىسىنىڭ دېگىنى بولغان(2).
ئىسلام خىزمىتىدە قوشقان تۆھپىلىرى
شەيخ غەززالىينىڭ يازمىلىرىغا باشتىن – ئاياغ قارايدىغان بولساق، شەيخنىڭ «ئىسلاھات ئۇسۇلى»نى چۆرىدىگەن، دەۋەت ئۇسۇلىغا ئۇل بولىدىغان ئەڭ مۇھىم ئاساسلارنى سۆزلىگەنلىكىنى كۆرىمىز. بۇ ئاساسلارنىڭ ئەڭ ئالدىنقىسى تەدرىجىي يېتىلدۈرۈش ۋە نېگىزلىك ئۇقۇملارغا دىققەتنى مەركەزلەشتۈرۈشتىن ئىبارەتتۇر. شەيخنىڭ بۇ جەھەتتىكى دەلىلى «قۇرئان كەرىم»نىڭ ئىبادەت ۋە پەرزلەرنى بىراقلا پەرز قىلىۋەتمەي، ۋاقىتقا يايغان ھالدا بىر – بىرلەپ پەرز قىلغانلىقى، ھەربىر پەرزدىمۇ تەدرىجىيلىك بولغانلىقى، ھارام قىلىنغان ئىشلاردىمۇ ئەھۋال شۇنىڭدەك بولغانلىقىدۇر.
پەيغەمبەرنىڭ ئىش – ئىزلىرىدىمۇ، دەۋەت ئۇسۇلىدىمۇ بۇ ئىش بەكلا ئېنىق بولغان. چۈنكى، ھەممىگە مەلۇمكى، پەيغەمبىرىمىز مەككەدە ئەسھابلىرىنى ئۇل ۋە تۈپكى مەسىلىلەر ئۈستىدە تەربىيەلەپ، ئون ئۈچ يىل تۇرغان. «قۇرئان» پەيغەمبەر سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمگە يېڭى شەكىللەنگەن مۇسۇلمان جامائەتنى ئاللاھقا، ئاخىرەتكە، پەرىشتىلەرگە، كىتابقا، پەيغەمبەرلەرگە، ئەخلاق ۋە يۈرۈش – تۇرۇش قائىدىلىرىگە، شۇنداقلا مۇئامىلە پرىنسىپلىرىغا يۈزلەندۈرگەن ھالدا چۈشۈپ تۇردى. بۇ خۇسۇستا بىز شەيخنىڭ «سىيرەتنى چۈشىنىش (فقە السيرة)» ناملىق ئەسەرىدە پەيغەمبىرىمىزنىڭ دەسلەپكى چاغلاردىكى دەۋىتىنى «خالايىقنى نېمىگە چاقىرىدۇ؟» دېگەن باب ئاستىدا يىغىنچاقلاشتۇرۇپ مۇنداق دېگەنلىكىنى كۆرىمىز: «قۇرئاننىڭ مەككەدە نازىل بولغان سۈرىلىرى ئەقىدىلەرنى ۋە ئاللاھ بەندىلىرىنى قىلىشقا بۇيرۇغان ۋە پەيغەمبىرىنى ئۇنى ئىجرا قىلىشقا كۆڭۈل بۆلۈشنى تاپىلىغان ئەمەللەرنى بايان قىلىدۇ. بۇلارنىڭ ئەڭ بېشىدا تۆۋەندىكىلەر كېلىدۇ:
1. مۇتلەق يەككە – يېگانىلىق؛
2. ئاخىرەت كۈنى؛
3. روھنى ساغلاملاشتۇرۇش؛
4. مۇسۇلمان جامائەتنى قېرىنداشلىق ۋە ئۆزئارا ھەمكارلىق ئۈستىگە قۇرۇلغان بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە قوغداش».
ئاندىن كىچىك ئىشلارنى يوغىناتماسلىق ياكى چوڭ ئىشلارغا سەل قارىماسلىق شەيخ غەززالىينىڭ دەۋەت ئۇسۇلىنىڭ ئىككىنچى مۇھىم ئاساسىدۇر. چۈنكى، ئىسلامنىڭ ئوتتۇراھاللىق مېتودى ئاشۇرۇۋەتمەيدۇ، كېمەيتىۋەتمەيدۇ. ﴿ئەنە شۇنداق بىز سىلەرنى ئوتتۇرا ئۈممەت قىلدۇق﴾(2/«بەقەرە»: 143).
شۇڭا، ئۇ مۇسۇلمانلارئارا بىرەر تەپرىقىچىلىكنى ئاڭلاپ قالسا، قاتتىق ئاچچىقلىناتتى. جەمئىيەتتە ئاشقۇنلۇق ياكى ياسالما تەقۋالىق قىلىپ، ئىسلامنىڭ مەقسەت – نىشانلىرىنى تاشلاپ قويۇشقا يۈزلەنگەن بىرەر ئېقىمنى ئاڭلاپ قالسا، چىرايى ئۆڭۈپ كېتەتتى. دېمەك، ئۇنىڭ نەزەرىدە كىچىك ئىشلارمۇ ئۆز ئورنىدا، چوڭ ئىشلارمۇ ئۆز ئورنىدا تۇراتتى.
چاغداش ئىسلام دەۋىتىگە تەگكەن ھالاكەتلىك كېسەللەر نۇرغۇن بولۇپ، بۇ كېسەللەردە بەزى كۆرسەتمىلەر ئىششىپ بوردىلىپ، بەزىلىرى بولسا قۇرۇپ قورۇلۇپ، ئادەت ئىبادەتكە، نەفلە پەرزگە، پوست مېغىزغا ئايلىنىپ كېتىدۇ. نەتىجىدە بۇنىڭغا چارە قىلىش قىيىنلىشىپ، دەۋەت ئېغىر مەغلۇبىيەتكە ئۇچرايدۇ.
چوڭ دەۋەتچىمىز شەيخ غەززالىيمۇ دەل مۇشۇ تەرىقىدىكى چۈشىنىشنىڭ دەردىنى كۆپ تارتقان، بۇ ھەقتە كۆپ ھەسرەتلەنگەن.
شەيخ غەززالىي كىشىلەر بىلەن ئارىلىشىپ، سوئال سورىغۇچىلارنىڭ ئەھۋالىغا قاراپ ئىش تۇتۇشقا ھېرىسمەنلىكىنى كۈچەيتىپ، بۇنى دەۋەت ئۇسۇلىنىڭ يەنە بىر مۇھىم ئاساسى قىلغان. بۇ سەۋەبتىن، دەۋەتچىنىڭ ئىسلامىيەت ئېغىر كۈلپەتلەرگە ئۇچراۋاتقان بىر ۋەزىيەتتە كىشىلەردىن نېرى تۇرۇۋېلىشىنى ئېغىر جىنايەت ۋە چوڭ گۇناھلار قاتارىدىن سانايتتى ۋە ئۇنى «جەڭدىن قېچىش ۋە جىھادتىن ئارقىغا يېنىۋېلىش» دەپ قارايتتى(3).
ئۇنىڭ ئۈستىگە شەيخ جېدەل – ماجىرا، كەسكىن تالاش – تارتىشلاردىن يىراق تۇرۇشقا تىرىشاتتى. چۈنكى، جېدەل – ماجىرا دېگەن ئازغۇنلۇقنىڭ جۈپتىدۇر. ھىدايەت تاپقاندىن كېيىن ئازغان بىر قەۋم چوقۇم جېدەل – ماجىراغا مۇپتىلا بولغان بولىدۇ. شەيخ يەنە: «ئوڭ – سولدىن تالىنىۋاتقان، چىلبۆرىلەر ھەر تەرەپتىن چىشلەپ تارتىۋاتقان بىر ئۈممەتنىڭ ئۆزىنى جېدەل – ماجىرا، ئىختىلاپ مەسىلىلىرى ۋە كەسكىن تالاش – تارتىشلار بىلەن مەشغۇل قىلىشى جائىز ئەمەس» دەپ قارايتتى. «مەنار ژۇرنىلى» ساھىبىنىڭ ئالتۇن قائىدىسى — «ئىتتىپاقلىشالىغىنىمىزدا ھەمكارلىشىپ، ئىختىلاپلاشقىنىمىزدا بىر – بىرىمىزنى ئەيىبلىمەيمىز!» دەل ئۈممەتنىڭ ھالى بىز كۆرۈپ، ئاڭلاپ تۇرۇۋاتقاندەك ئېغىر بولغىنىدا، ئەمەل قىلىش تېخىمۇ لازىم ۋە تېخىمۇ ۋاجىب قائىدىدۇر.
ئاخىرىدا، ئاياللار مەسىلىسى شەيخ غەززالىينىڭ پىكىر خەرىتىسىدىن خېلى كەڭرى ئورۇننى ئىگىلەيتتى. ھەتتا ئۇ «تۇرغۇن ۋە سىرتتىن كەلگەن ئۆرپ – ئادەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئاياللار مەسىلىلىرى (قضايا المرأة بين التقاليد الراكدة والوافدة)» تېمىسىدا مەخسۇس بىر كىتاب يازغان. بۇنىڭ ھەيران قالغۇچىلىكى يوق. چۈنكى، ئەڭ دەسلەپ ئىمان ئېيتقانمۇ، ئىسلامدىكى تۇنجى شەھىدمۇ ئايال زاتىدىن ئىدى. ئاياللار چوڭ ئەقەبە بەيئەتىگە قاتناشقان، پەيغەمبەرنى تۈرلۈك جەڭلىرىدە شەرەفلىنەرلىك ھالدا قوغدىغان، قۇرۇقلۇقتىمۇ، دېڭىزدىمۇ قەھرىمانلارچە ئۇرۇشقان.
شەيخنىڭ نەزەرىدە ئاياللارغا سىلىق – سىپايە، مېھرىبانلىق بىلەن مۇئامىلە قىلىش ئەركەكلىكنىڭ مۇكەممەللەشكەنلىكىنىڭ، ئەرلىك پەزىلەتلەرنىڭ يېتىلگەنلىكىنىڭ ئالامىتى بولۇپ، مەيلى تۇغقان، مەيلى يات، مەيلى چوڭ، مەيلى كىچىك بۇ سىلىق مۇئامىلە ئومۇمەن، بارلىق ئاياللارغا قارىتىلغان ئەدەب – ئەخلاقتۇر. ئىنساننىڭ تۇغما ساپ تەبىئىتى بۇلغىنىپ كەتمىگەنلا بولسا، بۇنداق ئالىيجاناب مۇئامىلىنىڭ يوقاپ كېتىشى ناتايىن.
شەيخنىڭ نەزەرىدە ئاياللارمۇ ئەرلەرگە ئوخشاش مۇكەللەپتۇر. ئىسلامنىڭ يىلتىزلىرى بولغان، ئىسلام ئۈممىتى قىلىۋالغانلىقى بىلەن خۇش بولىدىغان، مۇسۇلمان ئەرگە يۈكلەنگەن ھەرقانداق بىر ئىش ئوخشاشلا مۇسۇلمان ئايالغىمۇ چوقۇم يۈكلەنگەن بولىدۇ. پەقەتلا ساناقلىق ئىشلاردىلا ئاياللار مۇستەسنا قىلىنغان بولۇپ، بۇ شەرئىي مەجبۇرىيەتلەردىكى باراۋەرلىكنىڭ ئۇلىنى يىقىتىۋېتەلمەيدۇ(4).
ئەسەرلىرى
شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ئىسلام كۇتۇبخانىسىنى بېيىتقان. بىز تا بۈگۈنگە قەدەر ئۇنىڭدىن پايدىلىنىپ كېلىۋاتىمىز. ئاللاھنىڭ ئىرادىسى بىلەن بۇ ئەسەرلەر ئاسىيلارنى توغرا يولغا باشلاپ تۇرىدىغان ھىدايەت مۇنارى بولۇپ تۇرىدۇ ۋە ئۆز دىنىنى توغرا چۈشىنىش، دىنىنىڭ شەرەفىنى ئۈستۈن قىلىش مەقسىتىدە ھېكمەت بىلەن ئىش قىلىشى ئۈچۈن، دەۋەتچىلەرگە، ئىسلاھاتچىلارغا يولنى يورۇتۇپ بېرىدۇ.
بۇ ئەسەرلەردىن تۆۋەندىكىلەرنى تىلغا ئېلىپ ئۆتەيلى:
1. من هنا نعلم (مانا بۇ يەردىن بىلىۋالالايمىز)
2. تأملات في الدين والحياة (دىن ۋە ھايات توغرىسىدىكى ئويلار)
3. خلق المسلم (مۇسۇلماننىڭ ئەخلاقى)
4. عقيدة المسلم (مۇسۇلماننىڭ ئەقىدىسى)
5. فقه السيرة (سىيرەتنى چۈشىنىش)
6. في موكب الدعاة (دەۋەتچىلەر توپىدا)
7. جدد حياتك (ھاياتىڭىزنى يېڭىلاڭ)
8. ليس من الإسلام (ئىسلامدىن ئەمەس)
9. الاستعمار أحقاد وأطماع (جاھانگىرلىك، ئۆچمەنلىك ۋە ئاچكۆزلۈك)
10. نظرات في القرآن («قۇرئان»غا نەزەر)
11. كفاح دين (بىر دىننىڭ كۈرىشى)
12. هذا ديننا (مانا بۇ بىزنىڭ دىنىمىز)
13. الجانب العاطفي من الإسلام (ئىسلامنىڭ ھېسسىياتچان تەرىپى)
14. قذائف الحق (ھەق ئوقلىرى)
15. الدعوة الإسلامية تستقبل قرنها الخامس عشر (ئىسلام دەۋىتى 15 – ئەسرىنى كۈتۈۋالماقتا)
16. فن الذكر والدعاء عند خاتم الأنبياء (تۈگەنچى پەيغەمبەرنىڭ زىكىر ۋە دۇئا سەنئىتى)
17. دستور الوحدة الثقافية بين المسلمين (مۇسۇلمانلار ئوتتۇرىسىدىكى كۈلتۈر بىرلىكى دەستۇرى)
18. هموم داعية (بىر دەۋەتچىنىڭ غەملىرى)
19. الطريق من هنا (يول بۇ يەردىن)
20. الحق المر (ئاچچىق ھەقىقەت)
21. المحاور الخمسة للقرآن الكريم («قۇرئان كەرىم»نىڭ بەش ئوقى)
22. كيف نتعامل مع القرآن الكريم («قۇرئان كەرىم»گە قانداق مۇئامىلە قىلىمىز؟)
23. صيحة تحذير من دعاة التنصير (مىسسىيونېرلاردىن ئاگاھلاندۇرۇش چۇقانلىرى)
24. نحو تفسير موضوعي للقرآن الكريم («قۇرئان كەرىم»نىڭ تېمىلارغا ئايرىلغان تەفسىرى ھەققىدە)
25. كنوز من السنة (سۈننەتتىن كانلار)
26. الإسلام والاستبداد السياسي (ئىسلام ۋە سىياسىي ئىستىبدات)
27. مستقبل الإسلام خارج أرضه (ئىسلامنىڭ ئۆز زېمىنى سىرتىدىكى كېلەچىكى)
چاغداش ئالىملار نەزەرىدىكى شەيخ غەززالىي
دوكتور يۈسۈف قەرەداۋىي (1926 – 2022) شەيخ مۇھەممەد غەززالىي ھەققىدە يازغان كىتابىنىڭ ئاخىرىدا مۇنداق دەيدۇ: «دەرۋەقە بۇ تەتقىقات شۇنى ئىسپاتلىدىكى، بىز پىكىر ۋە يېتەكلەش رەھبەرلىرىدىن چوڭ بىر رەھبەر، مۇتەپەككۇر، دەۋەتچى ۋە يېڭىلىق ياراتقۇچى ئىماملاردىن بولغان بىر ئىمام ئالدىدا، بەلكى دەۋەت، ئىسلاھات ۋە پىكىر مەدرەسەلىرىدىن مۇكەممەل بىر مەدرەسە ئالدىدا تۇرماقتىمىز»(5).
دوكتور ئابدۇسەبۇر شاھىن (1929 – 2010) شەيخ غەززالىينىڭ خۇتبىلىرىگە تەقرىز يېزىپ مۇنداق دەيدۇ: «ھەقىقەت شۇكى، مۇقاۋىسىغا ئۇستاز غەززالىينىڭ ئىسمى يېزىلغان كىتاب تەقرىزگە ھاجەتسىز. مېنىڭ مۆلچەرىمدە ئۇنىڭغا كۆكتە پەرۋاز قىلىۋاتقان مۇشۇ ئىلىم تاجى كىيدۈرۈلگىنى يېتەرلىك. پۈتۈن دۇنيا ئۇنىڭ ئىسلام ۋە ئىسلام دەۋىتى ھەققىدە يازغان ئونلىغان ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ چىقتى. ئۇنىڭ ھېچبىر زامانداشلىرىدىن ئالمىغان ئىلىمنى ئۇنىڭدىن ئالدى. ھەتتاكى، دەۋەت ساھەسىدە مۇشۇ ئەسرىمىزنى ئۇستاز غەززالىينىڭ ئەسرى دەپ ئاتاشقا بولىدۇ».
ئەمما، مۇتەپەككۇر دوكتور مۇھەممەد ئۇمارە بولسا مۇنداق دەيدۇ: «مەن ئىسلامىي پىكىر پېشۋالىرىدىن ئوتتۇزدىن كۆپ ئالىمنىڭ پىكرىي مىراسىنى تەتقىق قىلغان، ئۇلار ھەققىدە تەتقىقات ۋە ئەسەرلەرنى يازغان كىشى بولۇش سۈپىتىم بىلەن شۇنى چۈشىنىپ يەتتىمكى، مەن شەيخ غەززالىي ئالدىدا تۇرغىنىمدا پەقەتلا ئالاھىدە بىر دەۋەتچى ياكى چوڭ ئۇستازلار تەبىقىسىدىن بىر ئالىم، ياكى نۇرغۇن ئەسەرلەرنى قالدۇرغان بىر ئاپتور، ياكى قىزىقىشى كۆپ تەرەپلىمىلىك بىر مۇتەپەككۇر ۋەياكى مۇسۇلمانلارنىڭ ھاياتىنى يېڭىلاش ئۈچۈن ئىسلامىي پىكرىنى يېڭىلاشقا كۈچ چىقىرىۋاتقانلاردىن بىرىنىڭ ئالدىدا ئەمەس، ئاشۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ ئالدىدا تۇرغىنىمنى، بەلكى ئۇنىڭدىنمۇ كۆپ، ئۇنىڭدىنمۇ مۇھىمراق بىرسىنىڭ ئالدىدا تۇرغىنىمنى چۈشىنىپ يەتتىم»(6).
ۋاپاتى
ھ. 1416، 20 – شەۋۋال / م. 1996، 9 – مارت كۈنى چوڭ ئالىم مۇھەممەد غەززالىي سەئۇدى ئەرەبىستاندا «ئىسلام ۋە دەۋر خىرىسلىرى قۇرۇلتىيى»غا قاتنىشىۋېتىپ، ھاياتىنىڭ ئاخىرقى لەھزىلىرىدىمۇ ئاللاھقا دەۋەت قىلىش خىزمىتىنى داۋاملاشتۇرغان ۋە ئىسلام ھەقىقىتىنى ئىزاھلىغان ھالدا ئىسلامنى قوغداپ ۋاپات بولدى. ئۇ ئۆمرى بويى ئارزۇ قىلغاندەك، بۇ ئارزۇسىنى نۇرغۇن قېتىم تىلغا ئېلىپ ئۆتكىنىدەكلا مەدىنە مۇنەۋۋەرەدە سۆيۈملۈك پەيغەمبىرىمىز مۇھەممەد سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەم ۋە ئۇ زاتنىڭ ساھابە كىراملىرى قېشىغا، بەقىيئ قەبرىستانلىقىغا دەپىنە قىلىندى.
مەنبە: http://islamstory.com/ar
تەرجىمىدە: مۇھەددىس
——————————————————————————————————–
1. ئەھمەد تەممام: «ئەلغەززالىي… پاساھەتلىك دەۋەت سەركەردىسى» ئىسلام ئونلاين.
2. مەسئۇد سەبرىي: «ئەلغەززالى — يۇمشاق دىل، ھەقنى سۆزلەيدىغان راۋان تىل» ئىسلام ئونلاين.
3. مۇھەممەد ئەلغەززالى «ئاچچىق ھەقىقەت»، تۇراس نەشرىياتى، 118 – بەت.
4. ۋەسفى ئاشۇر ئەبۇ زەيد «ئەلغەززالىينىڭ دەۋەت ئۇسۇلىنىڭ كۆزگە چېلىقىدىغان ئالاھىدىلىكلىرى»، ئىسلام ئونلاين.
5. «مەن بىلگەن شەيخ غەززالى، يېرىم ئەسىرلىك سەپەر»، شۇرۇق نەشرىياتى، 1 – باسمىسى، 259 – بەت.
6. شەيخ مۇھەممەد ئەلغەززالى: «پىكرى مەۋقە ۋە پىكرى جەڭلەر»، ھەيئە مىسرىييە ئاممە نەشرى، 1992 – يىل، 24 – بەت.
