سوئال: ئەسسالامۇئەلەيكۇم، سەدىقە فىتىر بىلەن رامازان روزىسىنى تۇتالمىغانلار بېرىدىغان فىديىنى گېرمانىيىدىن تۈركىيەگە ئەۋەتىپ ئېھتىياجلىق قېرىنداشلىرىمىزغا بەرمەكچى بولساق، تۈركىيە باھاسىدا ھېسابلاپ بېرەمدۇق ياكى گېرمانىيە باھاسىدىمۇ؟
جاۋاب: ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام ۋەرەھمەتۇللاھى ۋەبەرەكاتۇھۇ.
بارلىق ھەمدۇسانالار جانابىي ئاللاھقا بولسۇن، دۇرۇد ۋە سالاملار پەيغەمبىرىمىزگە، ئۇ زاتنىڭ ئائىلە – تاۋابىئاتلىرىغا، ئەسھابلىرىغا ۋە ئۇ زاتقا تاكى قىيامەتكىچە ئەگەشكەنلەرگە بولسۇن!
سەدىقە فىتىر: مۇسۇلمانلار روزا ھېيت مۇناسىۋىتى بىلەن رامازان روزىسىنى تۇتۇشنى توختىتىپ، ئېغىز ئاچقاندا پېقىرلارغا بېرىشى ۋاجىب بولغان سەدىقەدۇر. بۇ سەدىقە ئەر بولسۇن، ئايال بولسۇن، چوڭ بولسۇن، كىچىك بولسۇن، قۇل بولسۇن، ھۆر بولسۇن، ھەربىر مۇسۇلمان بېشىغا ۋاجىب بولغانلىقى ئۈچۈن «كىشى بېشىغا ۋاجىب بولىدىغان زاكات (زَكَاةُ الْفِطْرِ)» دەپمۇ ئاتىلىدۇ(1).
بۇ سەدىقىنى ھېيت كۈنىدىن بىر ياكى ئىككى كۈن بۇرۇن بېرىش جائىز، رامازان ئىچىدە بېرىۋەتسىمۇ بولىدۇ. ئەمما، ھېيت نامىزىدىن كېچىكتۈرۈپ بېرىشكە بولمايدۇ.
سەدىقە فىتىرنى، ئۇرۇق – تۇغقانلارغا ياكى تېخىمۇ ئېھتىياجلىقلارغا يەتكۈزۈش ئۈچۈن باشقا يۇرتقا ئەۋەتسە بولىدۇ. بۇ ئومۇمەن يۇقىرىقىدەك ئەھۋاللاردا زاكاتنى باشقا يۇرتلارغا يۆتكەشنىڭ جائىزلىقىدىن كەلگەن بولۇپ، ھەدىسلەردە ئېھتىياج كۆرۈلگەن ئەھۋالدا زاكاتنى باشقا يۇرتقا يۆتكىسە بولىدىغانلىقى بايان قىلىنغان. سەدىقە فىتىرمۇ زاكاتنىڭ بىر تۈرىدۇر.
ھەزرىتى تاۋۇس مۇنداق دەيدۇ: مۇئاز رەزىيەللاھۇ ئەنھۇ يەمەن ئاھالىسىگە: «ماڭا زاكاتقا بېرىدىغان ئارپا بىلەن قوناق ئورنىغا تون ۋە كىيىم – كېچەك قاتارلىق تاۋار ماللارنى بېرىڭلار! بۇ ھەم سىلەرگە قولايراق، ھەم رەسۇلۇللاھ سەللەللاھۇ ئەلەيھى ۋەسەللەمنىڭ مەدىنەدىكى ساھابەلىرىگە ياخشىراق» دېگەن.(2)
سەدىقە فىتىرنىڭ يولغا قويۇلۇشىدىن مەقسەت پېقىر – مىسكىنلەرنىڭ روزا ھېيت كۈنلىرىنى موھتاجلىق ھېس قىلماي خوشال – خۇرام ئۆتكۈزۈشىدۇر. شۇڭا، ياۋروپا ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغان بەزى جايلاردىكى پېقىر ئۇيغۇرلارغا قارىغاندا تۈركىيە ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغان بەزى جايلاردىكى ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلار، تۇل ئاياللار، يېتىم – يېسىرلار ۋە سەرسان كىشىلەرنىڭ ئېھتىياجى زور بولغاچقا، سەدىقە فىتىرنى ئۇلارغا ئەۋەتىپ بەرسە ئەلبەتتە بولىدۇ. بۇ بىر تەرەپتىن سەدىقىنى ئادا قىلىش بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىغا سىلە – رەھىم قىلغانلىق بولىدۇ.
روزا فىديىسىگە كەلسەك، داۋاملىق كېسەل ھالىتىدە يېتىپ كېتىدىغان، داۋاملىق دورا ئىستېمال قىلىپ تۇرىدىغان كىشىلەر، ھامىلىدار ۋە بالا ئېمىتىۋاتقان ئاياللار كېيىن قازاسىنى تۇتۇپ بولالمايدىغان بولسا ياشانغان كىشىلەرگە ئوخشاشلا روزا تۇتمىسىمۇ ھەم قازاسىنى قىلمىسىمۇ بولىدۇ، تۇتالمىغان ھەربىر كۈن ئۈچۈن بىر پېقىرنىڭ قورسىقىنى ئوتتۇرھال 2 ۋاقىت تاماق بىلەن تويغۇزۇش ئارقىلىق فىديە بېرىدۇ. قورسىقىنى تويغۇزغۇدەك نەق پۇل بەرسىمۇ بولىدۇ، كۆپرەك بەرسە تېخىمۇ ياخشى.
يەنە رامازان روزىسىنى قەستەن جىما قىلىش بىلەن بۇزۇۋەتكەن كىشى بېرىدىغان كەففارەتمۇ بار. بۇنداق كىشى ئارقا – ئارقىدىن 2 ئاي روزا تۇتۇپ قازاسىنى قىلىدۇ، بۇ 2 ئاينى ئارقا – ئارقىدىن ئۈزۈلدۈرمەي تۇتۇشى شەرتتۇر. ئۇنداق قىلالمىسا 60 مىسكىننىڭ قورسىقىنى 2 ۋاقىت تاماق بىلەن تويغۇزىدۇ. بۇ خىل كەففارەتنى كېچىكتۈرۈشكە بولمايدۇ.
ئومۇمەن، تۈرلۈك كەففارەت، فىديە ۋە نەزر(3) قاتارلىقلارنىڭ پۇللىرىنىمۇ سەدىقە فىتىرگە ئوخشاش ئېھتىياج تېپىلغان يۇرتلارغا ئەۋەتسە بولىدۇ. بولۇپمۇ، يۇرتىدىكىلەرگە قارىغاندا تېخىمۇ ئېھتىياجلىقلارغا ئەۋەتسە، تېخىمۇ ئەۋزەل.
ئىمام نەۋەۋىي، ئىمام ئىبنى مۇفلىھ قاتارلىق ئالىملارمۇ كەففارەت، نەزر ۋە پېقىر – مىسكىنلەرگە قىلىنغان ۋەسىيەت قاتارلىقلارنى تۇرۇۋاتقان يۇرتتىن باشقا يۇرتقا يۆتكەشنىڭ جائىزلىقىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن.(4)
سەدىقە فىتىر، تۈرلۈك كەففارەتلەر، فىديە، نەزر ۋە ﻗﯘﺭﺑﺎﻧﻠﯩﻖ پۇللىرىنى ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻐﺎ ﺋﻪﯞﻩﺗﻜﻪﻧﺪﻩ ﻗﺎﻳﺴﻰ ﺟﺎﻳﻨﯩﯔ ﺑﺎﮪﺎﺳﯩﻨﻰ ﮪﯧﺴﺎﺏ ﻗﯩﻠﯩﺶ ﮪﻪﻗﻘﯩﺪﻩ ئېنىق بىر كۆرسەتمە يوق. بەزى ئالىملارنىڭ سەدىقە فىتىردە بەرگۈچى تۇرغان جاينىڭ، كەففارەتتە ئەۋەتىلىدىغان جاينىڭ باھاسى بويىچە بېرىدۇ دېگەندەك بايانلىرى ئۇچرىسا، يەنە بەزى ئالىملارنىڭ ھەر ئىككىلىسىدە بەرگۈچى تۇرغان جاينىڭ باھاسى بويىچە بېرىدۇ دېگەندەك بايانلىرى ئۇچرايدۇ.(5)
مېنىڭچە، قايسى جايدا باھا يۇقۇرى بولسا، شۇ جاينىڭ باھاسى بويىچە بەرگىنى تۈزۈك. چۈنكى، باھا ئەرزان جايدا تۇرغان كىشى پۇلنى باھا قىممەت جايلارغا ئەۋەتسە، ئۇ پۇلغا پېقىرغا بەرمەكچى بولغان تاماق ياكى كىيىم – كېچەك كەلمەسلىكى مۇمكىن. ئەگەر ئۇ جايدا شۇ پۇلغا شۇ نەرسە كېلىدىغان بولسا، ئەرزان باھا بويىچە ئەۋەتسە جائىز.
مەسىلەن، بىر كىشى ياۋروپادا تۇرۇپ سەدىقە فىتىر بەرمەكچى بولسا، ياۋروپادا بىر كىشىلىك سەدىقە فىتىر 10 ياۋرو بولسا، تۈركىيەدە 5 ياۋروغا سەدىقە فىتىر كېلىدىغان بولسا، 10 ياۋرو ئەۋەتىپ بەرسە ئەۋزەلنى قىلغان بولىدۇ. 5 ياۋرو ئەۋەتسىمۇ جائىز. ئەمما، تۈركىيەدە تۇرۇپ ياۋروپاغا 5 ياۋرو ئەۋەتسە جائىز بولمايدۇ، چۈنكى ياۋروپادا ئۇ باھادا تاماق بېرەلمەيدۇ.
خۇلاسە: سەدىقە فىتىر، كەففارەت، نەزر ۋە زاكات پۇللارنى قىيىن ئەھۋالدا قېلىۋاتقان ئۇيغۇرلار بار جايلارغا ئەۋەتىش جائىز بولۇپلا قالماستىن، بەلكى ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىغا سىلە – رەھىم قىلغانلىقمۇ بولىدۇ. بۇلارنى ۋاقتىدىن كېچىكتۈرمەي يەتكۈزۈش لازىم. سەدىقە فىتىر، كەففارەت، فىديە ۋە نەزر قاتارلىقلارنى ئۆزى تۇرغان جايدىكى باھا يۇقۇرى بولسا شۇ بويىچە ئەۋەتىپ بەرسە ئەۋزەل، ئەۋەتىلىدىغان جاي باھاسى بويىچە ھېسابلىسا جائىز.
ۋەللاھۇ ئەئلەم بىسسەۋاب / ئاللاھ ئەڭ توغرىسىنى بىلگۈچىدۇر!
دوكتور ئابدۇلئەزىز رەھمەتۇللاھ
ھ. 1439، 22 – شەئبان / م. 2018، 8 – ماي
———————–
1. ئىلمىي گۇرۇپپا: «ئومۇمىي ئىسلام ئېنسىكلوپېدىيەسى»، 862 – بەت، «مىسىر ئەۋقاف (ۋەقفلەر) مىنىستىرلىكى». قاهىرە، م. 2003.
2. «بۇخارىي»، «تاۋار مالنى زاكاتقا ھېسابلاپ ئېلىش» دېگەن باب.
3. نەزر (النَّذْرُ): كىشىنىڭ شەرىئەت ئۇنىڭغا ۋاجىب قىلمىغان بىر ئىشنى ئۆز ئىختىيارى ۋە ئېغىزى بىلەن ئۆزىگە ۋاجىب قىلىۋېلىشىدىن ئىبارەت.
4. نەۋەۋىي: «ئەلمەجمۇﺋ»، 6/212؛ ئىبنى مۇفلىھ: «ئەلفۇرۇﺋ»، 2/427.
5. رەملىي: «نىھايەتۇل مۇھتاج»، 8/183؛ ۋەززانىي: «المنح السامية في النوازل الفقهية»، 1/1 – 4.
